ОД СВЕТСКА КОН ГЛОБАЛИЗАЦИСКА КНИЖЕВНОСТ

ШТО Е ТОА БЕСТСЕЛЕР

ДОСТОЕВСКИ И МЕКДОНАЛДС

Апстракт: Денешните источни и словенски книжевности се изложени на силен налет на глобализацијата, што од точката на гледање на нивните книжевни традиции се доживува како бришење на националниот и локалниот културен идентитет. Таа западна колонизација на словенските семиосфери се одвива и преку редефиниција на поимот „книжевност“ и наметнување на една нова естетика на бестселерот, сфатен како нормативна глобална поетика. Од друга страна, наследниците на Достоевски (со централното прашање за теодицејата), се двоумат дали да ја продолжат својата богата (православна) книжевна традиција со вечните прашања за Бог, смислата на животот и љубовта, бесмртноста, локалните историски прашања и митолошките архетипови, или да се свртат кон лесната и профитабилна светска кариера на таканаречените „Мекдоналдс“ или „ready-made“ писатели.

Клучни зборови: глобализација, децимални словенски семиосфери, „естетика“ на бестселерот, кич, антропоцентризам, теоцентризам, теодицеја, мелодрама, култура на стравот.

Од светска кон глобализациска книжевност: симптоми на болеста

Несомнен факт е дека нешто сериозно се случува со поимот на книжевноста денес: тој поим очигледно забрзано се редефинира и со тоа се деградира неговото традиционално значење. Сè повеќе за книжевноста се зборува преку поимот бестселер. Дури, за обичниот читател, книжевноста се сведува само на овој поим, позајмен од зоната на економијата, а не од зоната на естетиката. Кога на обичниот човек ќе му се спомене книжевност, тој автоматски помислува (речиси како Павлов рефлекс) на „бестселер“ од типот Затоа што те сакам на Гијом Мисо (француски писател на лесни „сезонски“ бестселери со милионски тиражи), а не на Шекспир, Сервантес, Данте или Кафка. Најмалку на Светото писмо, старогрчките митови или Гилгамеш. Книжевност е, значи, само она што денес се пишува. И, поважно – она што денес добро се продава како книга. И уште – според автоматизам (и, се разбира, погрешно) најпродаваната книга се смета за најдобра книга. Значи, сосема неосновано еден пазарен параметар се прогласува за естетски параметар. Замената на естетските со економски тези е дел од намерите на потрошувачкото општество, кое по секоја цена сака и уметноста да ја претвори во стока наменета за широка трговија. Книжевноста никогаш порано не била толку трговија колку што е денес.

Второ, книжевноста никогаш порано не била во толкав степен производство како што е денес. За жал, и самиот поим бестселер денес подразбира строга „рецептура“ за фабрикација – бестселерите се фабрикуваат според точно утврден рецепт, за да можат да се продаваат како стандардизирани производи. Тие, дури може да се каже, се продукти на некреативен, автоматизиран занает, на фабричка лента на која излегуваат идентични производи. Тоа во суштина е еден вид естетски нихилизам од типот на Марсел Дишан и неговиот прочуен поим на ready made уметност, од која како славен пример остана оној обичен писоар, цинично и „естетски“ наречен „фонтана“, а пратен од самиот Дишан на изложбата на Друштвото на независните уметници во 1917 година, како „уметнички предмет“. На местото од најсубјективната човекова креација – уметноста, се подметнува индустриската лента на која се произведува „уметност“. Глаголот создава му отстапува место на глаголот фабрикува.

Пред појавата на глобализацијата и потрошувачкото општество уметноста се сметаше за последна оаза на индивидуалноста. Уметничкото дело беше индивидуален, и затоа креативен чин, и токму во таа индивидуализација на перцепциите изложени во делото се гледаше неговата уметничка вредност. Колку поиндивидуално, толку поголемо дело, гласеше основниот закон на „Библијата на естетиката“, до појавата на потрошувачкото општество. Но од кои причини некоја епоха би се откажала од индивидуалното во уметноста? Според повеќемина авторитети, тоа се случува во времиња кога доминира една, единствена, агресивна и доминантна, тоталитарна идеологија. Таа теза ја наоѓаме и кај Никола Милошевиќ: во студијата Идеологија, психологија и творештво, критикувајќи ја интерпретацијата на Ерих Ауербах на библиските ликови, тој ги детектира причините поради кои библиските книжевни ликови се без индивидуализација: „И кога станува збор за книжевните дела, идеологијата се јавува како фактор на некохеренцијата. Од библиски времиња па сѐ до денес таа разурнувачки деjствува врз настанувањето на двата основни чинитела на литературната творба: индивидуализацијата и мотивацијата“ (Milošević 1984: 43). Филозофот, во случајов, не мисли само на Светото писмо, туку генерално на сите книжевни дела кои се „слуги“ на некоја идеологема.

Тоталитарната идеологија на нашето време која, преку бестселерот, бара откажување од индивидуалноста (иако наводно неа ја промовира како темелна вредност на западната цивилизација) е глобализацијата. Станува збор за една мундијална идеологема, мит на денешново време, која безмислосно ги брише не само индивидуалноста и посебноста на литературните дела, туку и на цели култури. За погубното влијание на глобализацијата врз малите „семиосфери“ (Lotman 2004) напишани се цели библиотеки. Климаксот на значењето на овој проблем за човештвото е даден во филозофиите на националниот идентитет на Бенедикт Андерсон и Антони Смит. Според Антони Смит, националниот идентитет се реализира преку пет карактеристики: „1. историска територија, односно татковина; 2. заеднички митови и историски сеќавања; 3. заедничка масовна, јавна култура; 4. заеднички законски права и должности на сите припадници на нацијата; 5. заедничко стопанство, со територијална мобилност на припадниците на нацијата.“ (Smit 1998: 30). Ако е така, тогаш глобализацијата ги напаѓа сите 4 точки на националниот идентитет на малите култури, со исклучок на првата (територијалната). Глобализацијата е нова форма на колонијализам, идеологија на нетериторијално поробување, во која дури и естетиката на бестселерот има своја колонизаторска улога: таа бара откажување од точката 2 (заборавање на литературната традиција, на „заедничките митови и сеќавања“) и ревизија на точката 3 – бара заедничка масовна, јавна култура, ама не од национален, туку од наднационален карактер. Така, глобализацијата ги брише малите култури и ги голта „децималните“ семиосфери претворајќи ги во мундијална, униформна семиосфера.

Невозможно е да се разбере како, за само неколку децении, се случи целосно редефинирање на поимот „светска книжевност“ и негово сведување на поимот „глобализациска книжевност“, највидливо олицетворена во денешниот бестселер. Таа „книжевност“ се сведува на грст идеолошки, дури и вулгарно политички пропишани, пожелни теми кои, наводно, ја дефинираат денешната светска книжевност, а на авторите „им гарантираат“ дека се „светски писатели“, а не „локални“. Тоа е еден и единствен светски тематски „рецепт за бестселер“. Станува збор за еден список на банални теми, пожелни (дури и задолжителни) за некој да биде препознаен и признат како „светски писател“. Тоа се главно – грабнување деца од сити молови и потоа потрага по нив, трговија со органи (задолжително некаде на „мрачниот Балкан“ или „крволочниот Исток“), а потоа, разбирливо – фаќање на тие банди од страна на западните тајни полициски служби. На тој список со теми на „светскиот роман“ се и оние кои го стигматизираат муслиманскиот свет, преку создавање ликови на најкрвави терористи што му се закануваат на светот, не само со грабнување авиони, туку и со напади на детски градинки со хемиско оружје; тука се и евтините приказни за забранетата љубов меѓу припадници на традиционално спротивставени конфесионални или национални заедници. Се бараат и романи за правата на малцинските групи, а посебно во книжевна мода се правата на заедницата ЛГБТ (лезбијки, геј, бисексуалци и трансексуалци), по можност со жестока критика на традиционалните сфаќања за сексуалноста (маж/жена), промоција на лезбијството и хомосексуалноста како демократски „различности“, на исто ниво како и природните разлики меѓу нациите, и тоа преку натпросечно способни и интелигентни ликови на хомосексуалци. Тука, на тој список теми што треба да го почитувате за да станете „светски писател“, омилена тема е и – сатанизацијата на Русите и балканските Словени, како крволочни суштества способни само за војни и криминал: не случајно, во поновите американски филмови, задолжително некој Русин или Србин (од Босна) е главниот егзекутор при кражби и убиства. Пожелни се и фикционализирани биографии за славни луѓе од некаква замислена, заедничка европска традиција (што се разбира, не постои, затоа што не постои концепт за една „европска култура“), така што Македонец-писател гарантирано добива некаква „европска награда“ ако напише роман за Микеланџело, Полјак добива европска награда ако напише роман за Сигмунд Фројд, а Бугарин – ако напише роман за Имануел Кант, на пример. Ако пишуваат за своите национални величини – овие писатели остануваат „локални“.

Тоа што во тие „светски“ и „европски“ романи не ни се соопштува ама баш ништо ново и индивидуално (Милошевиќ), ни како содржина ни како форма, тоа за денешниве трговци (литературни агенти и издавачи) со таа глобализациска книжевност – не е важно. И ретко кој гледа дека во тие романи, кои плиткоумната новинска европска критика (всушност, класичен корпоративен маркетинг) ги прогласува за „ново“ и „оригинално“ – она што е ново не е добро, а она што е добро – не е ново.

За жал, таа „глобализациска“ книжевност е и мода, посебно кај помладите генерации писатели во помалите, и особено во словенските и балкански книжевности. Секое повикување на сопствената традиција, во овој силен „книжевно-естетски“ налет на глобализацијата, се смета за знак на „конзервативност“ и „локалност“. Со други зборови, за романите се избираат такви дејства и сижеа за кои е сеедно каде се одвиваат. Се бара превласт на „универзалното“ над локалното, што се разбира, е само западен интелектуален трик, зашто не може да се стигне до универзална вредност без поединечен (локален) пример. Дури и еден крупен писател од минатата генерација бестселер-мајстори, Маркес, денес „не би поминал“, зашто е многу специфичен според својот мистицизам карактеристичен за Латинска Америка и неговото „локално“ Макондо. Очигледно, се јави нова генерација на бестселер-писатели кои го сменија и досегашното значење на поимот „бестселер“.

Достоевски во Мекдоналдс

Кога сме веќе на планот на содржината (темите и „филозофијата“) на современиот бестселер „а ла Гијом Мисо“, да го спротивставиме на она што е највидливо различно од оваа Мекдоналдс книжевност – романите на еден Достоевски, и на неговите следбеници, на пример. Можеме да земеме и кој и да е друг романсиер во чии романи е претставена некаква животна филозофија – Сартр и неговиот егзистенцијализам, Ками и неговата филозофија на апсурдот изложена во „Митот за Сизиф“, или Сервантес со неговата пародична книжевна функција, произлезена од филозофијата на пародирање на стварноста и историјата. Сето тоа се различни филозофии, а историјата на романот е букет од најразлични цветови, бои и мириси. Сите денешни бестселери, напротив, прикажуваат само една и иста „филозофија“ – задоволување на страстите, со што помалку страдања, во еден по дефиниција зол свет, свет без Бога. Тоа е целосно свет на човекот во кој Бог не е потребен, зашто сè е во рацете на човекот – неговата судбина зависи од него и од тоа дали ќе има доволно силна влада да им се спротивстави на меѓународните терористи, доволно силна полиција што ќе ги спречи киднаперите на деца, силувачите и педофилите, доволно силен радар што ќе открие бомба во сити мол, или доволно силна медицина и добра болница што ќе овозможи трансплантација и ќе му го продолжи животот на таквиот самообожен човек. На таквиот човек од бестселерите, homo faber, ковач на сопствената среќа, му останува само да пробива граници на слободата, да љуби и да соборува технолошки рекорди. И се разбира, да ги задоволува своите потреби (потрошувачко општество) и страсти. Тоа е една бесконечна метастаза на тие страсти, до климаксни перверзии што човековиот мозок воопшто може да ги замисли. Нема друга тема за современиот бестселер освен острастен човек близок до крволочно животно (тука најчесто се мисли на „лошите“, оние кои се сатанизираат во тие дела): веристичките елементи бујат како квасец, се смислуваат сè понеобични и поопскурни, поморбидни начини на измачување и убивање на луѓе, сè „пооригинални“ начини на физичка тортура и кинење на делови од телото. Тоа е целосно морбиден веризам, особено во филмската уметност, која ја следи рамо до рамо оваа книжевна бестселер-продукција снимајќи филмови според бестселерите: забивање игла од шприц во око, неочекуван куршум фронтално во челото на недолжен човек, отсекување глава со деталистички приказ на устата која говори уште неколку секунди по декапитацијата или слични шок-слики. Тие нешта порано беа сметани за одвратни и спаѓаа во она што смеат да го видат само обдукционистите, а сега го гледаат (на филм) и го читаат (во книга) и деца.

Сите овие морални дегутантности на денешниов, обезбожен и демитологизиран свет, кои стануваат омилена тема на денешнава Мекдоналдс книжевност, ги детектира и предвидува уште во 1940 година д-р Јустин Поповиќ (подоцна преподобен Јустин Ќелиски), тогашен угледен балкански универзитетски професор, преку анализа на книжевното дело на Достоевски. Во еден свој знаменит есеј за Достоевски, уште во таа 1940 година, Поповиќ децидно ја поставува дијагнозата на болеста на современиот свет (а за која најдобро сведочи токму појавата на денешниот бестселер): „Кога би ја барале точната дијагноза на болеста од која боледува човештвото на поновото време, тогаш веќе ја имаме. Ја постави Достоевски, поточно и посмело од кој и да е друг. Таа гласи: верата во човекот е најопасната болест од која европската цивилизација е смртно заболена“ (Поповић 1995: 137). Верата во човекот, пак, секогаш расте кога верата во Бога опаѓа.

На прв поглед, изгледа дека во овој фрагмент непотребно се драматизира фактот што човекот (наместо Бог) станува центар на светот, во еден современ, постсредновековен свет. Така е, впрочем, и во современиот бестселер. Но работите стануваат драматични кога одеднаш, во антропоцентризмот ќе се воведе поимот на злото: ако човекот е сам одговорен за својот растеж и напредок, дали е самиот одговорен и за злото во светот? Во тој случај, често цитираниот антирелигиозен крик на Примо Леви, кој неколку години поминал во Аушвиц („Штом постоеше Аушвиц, Бог не може да постои“), губи на значење, зашто Аушвиц постои токму затоа што постои – само човекот. Поточно, Аушвиц постои само затоа што Бог е прогонет од човекот: за Аушвиц не е виновен Бог, туку човекот кој сакал да го заземе неговото место.

Тука е Достоевски силен: него го интересираат прашањата како она на Примо Леви. Анализирајќи ги јунаците на Достоевски, Јустин Поповиќ доаѓа до нивна поделба на две групи: оние кои веруваат во Богочовекот и оние кои веруваат во човекобогот. Поповиќ точно согледува дека кај Достоевски, оние бедници кои упорно веруваат само во човекот се грешници, затоа што „Коренот на гревот, односно гревот во својата метафизичка суштина, се состои во упорното тврдење Јас = Јас“ (Поповић 1995: 141). Таквата демонизирана природа си се поставува самата себеси за идол, „и го објаснува Јас со помош на Јас, а не со помош на Бога“ (Поповић 1995: 142). Таквиот пат на антрополатријата нужно завршува со лудило и самоубиство, како кај Кирилов на Достоевски: „Гледајќи во својот легионизиран ум највисока вредност и врвно мерило за сè, Кирилов го изведува логичниот заклучок дека самоубиството, односно целосното лудило и дезинтеграцијата на личноста е единствениот пат по кој човекот може да стане човекобог. Оттука, тој себеси и се убива „с разсудка“, а тоа значи: се убива по диктат на логичките, оправдани и неизбежни разлози на здравиот разум“ (Поповић 1995: 146). Да се потсетиме (парафразирано) на тие зборови на Кирилов: ако Бог постои, вели тој, тогаш сета волја е негова, и јас не можам да бидам надвор од неа. Ако Бог не постои, тогаш сета волја е моја, и јас сум должен да ја обзнанам својата волја. А таа волја, во својата врвна точка кај Кирилов е – да се убие самиот себе. Врз примерот на Кирилов, Поповиќ поентира: „Покрај апсолутно слободниот Бог не може да постои апсолутно слободен човекобог. Кога човек расте, Бог мора да се смалува, додека човек не Го потисне во небитие. Апсолутната власт и совршенството на човекобогот може да се оствари само на гробот на убиениот Бог и уништената вера во него“ (Поповић 1995: 92). А токму тоа денес се случува: западната цивилизација е гроб на тој Бог, а страдањата на луѓето без Бога се ужасни. Онакви какви што се прикажани (но без свест дека се страдања, туку напротив – уживања!) во бестселерите „а ла Мисо“.

По ова, станува јасно зошто Достоевски на едно место вели: дури и да ми докажат дека Христос е надвор од вистината, јас попрво би останал со Христос одошто со вистината. Разумот без вера води во лудило и страдања. И станува јасно зошто Достоевски застанува на страната на оние кои веруваат во Богочовекот, а не во човекобогот.

Но во бестселерскиот „сити мол“ на современата осакатена и поедноставена „фастфуд книжевност“, во која јунаците самите (без Бога) решаваат за своите животи, трансплантираат органи или тргуваат со нив, самите делат правда убивајќи или киднапирајќи со веристичко уживање, книжевната филозофија на Достоевски изгледа како некаков музејски реликт. Кај Достоевски, како и кај следбениците на вистинската книжевност (книжевност која е индивидуална уметност, а не масовна забава), централното прашање е прашањето за доброто и злото, ама не низ призмата на трилерот – судир меѓу полицајци (позитивци) и терористи (негативци), или судир меѓу ЛГБТ („либерални“) и сексуални конзервативци. Нема црно-бело гледање на нештата во вистинската книжевност. Кај Достоевски, јадрото на неговата филозофија е познато како проблем на теодицејата (одбрана на Бога): ако постои Бог, и ако тој е добар и семоќен, зошто тогаш има незаслужени страдања, особено невини детски солзи, или војници кои се забавуваат фрлајќи бебиња во воздух и дочекувајќи ги на бајонет? Како да се оправда Господ кога допушта вакви зла?

Очигледно е дека денес, под силен налет на глобализациската книжевност, писателите (особено од „децималните“ јазични и културни семиосфери) се двоумат дали да ја продолжат својата „локална“ книжевна традиција со вечните прашања за Бог, смислата на животот и љубовта, бесмртноста, локалните историски прашања и митолошки архетипови, или да се свртат кон лесната светска кариера на таканаречените глобални, „Мекдоналдс писатели“ и култури.