Ју Несбе: МОЖАТ ЛИ ПРИКАЗНИТЕ ДА ГО ПОБЕДАТ ПУТИН?

(Преведено од норвешки на англиски од Алиса Мензис. Превод од англиски: Горица Попова)

Приказната на Владимир Путин дека ja нападнал Украина за да го спаси репресираниот народ од „бандите наркомани и од неонацистите“ е добро примена – во Русија. Но, едновремено, ги замолчува сите гласови што можат да раскажат поинаков наратив. Дали е тоа реалното боиште – приказната? И каква улога може да има фикцијата кога вистината е веќе мртва?

Во 2015 година на Норвешката телевизија беше прикажана првата сезона на Окупирани. Серијата отсликува измислена руска окупација на Норвешка, повеќе или помалку премолчено прифатена од ЕУ и од САД, како начин да се рестартираат капацитетите за производство на нафта затворени од норвешката Влада на Зелените. Додека го развивав концептот за серијата, целта ми беше да се сосредоточам на моралните дилеми и избори со кои се среќаваат обичните луѓе во екстремна ситуација – свесна паралела со ситуацијата во која можеби се нашле нашите родители и баби и дедовци за време на германската окупација на Норвешка од 1940 до 1945 година. Маневрирањето помеѓу помала земја, моќен сосед и останатите владејачки нации во светот, балансирањето со политичките принципи наспроти економските околности и нивната сопствена сигурност беа само дел од заднината. Мислев дека ќе биде очигледно оти поентата на измислениот свет во Окупирани не требаше да каже ништо за Русија – токму како што Стивен Спилберг во филмот Ајкула немаше цел да каже нешто за големите бели ајкули – а сепак, руските власти не ја примија серијата баш најдобро. Вјачеслав Павловски, амбасадорот во Норвешка, за руската агенција ТАСС изјави дека „сигурно е за жалење што во годината кога се слават 70 години од победата во Втората светска војна, авторите се чини го заборавиле херојскиот придонес на Советската армија во ослободувањето на северниот дел на Норвешка од нацистичките окупатори, па решиле, во најлошиот манир на Студената војна, да ги исплашат норвешките гледачи со непостоечката закана од истокот.“ Е сега, можеби амбасадорот бил малку пречувствителен, затоа што Русија го анектира Крим претходната година (2014) – долго откако сценариото за серијата Окупирани беше напишано и пуштено во продукција – ставајќи се себеси во улога на негативец на светската политичка сцена. Но зошто таа бурна реакција кога серијата беше очигледно дело на фикција – и таква во која Русите не беа прикажани како група роботи, како постојано злобни „лоши момци“?

Можеби одговорот е следниов: во ера кога вистината е обезвреднета со лажни вести и со пропаганда, кога народот понесен од емоции ги бира моќните водачи, а не заради нивните заслуги или политички стојалишта, фактите ја немаат повеќе истата тежина како некогаш. Фактите мораа да им го отстапат местото на приказните што ги будат нашите емоции, приказните за нас и за она што нè дефинира како група, нација, култура, вера. Можеби окупациските војни во Виетнам и во Авганистан не беа изгубени поради недостигот на оружје или воена моќ, туку поради недостигот на приказни што можеле „да ги освојат срцата и умовите на луѓето“. Или, поточно: можеби се случи така затоа што опозицијата имаше подобри приказни.

Во текстовите за последната руска војна (Граѓанската војна од 1917 – 1923) постои еден често користен цитат на американскиот сенатор Хирам Џонсон, кој во 1917 година изјави дека „првата жртва кога доаѓа војна е вистината“. Ова, покрај другото, се користи за потсетување на новинарите и уредниците колку може да биде ранлива вистината втемелена врз факти кога две страни се борат за доминација на сопствената верзија на настаните. Но тоа е и потсетник дека е наивно да се верува оти новинарот – дури и оној со интегритет и кој е независен – може да го оддели своето известување од сопствената култура, националност и наследен поглед на светот, особено во текот на војна. Кога Ричард Фејнман, лауреат на Нобелова награда и еден од научниците што ја развиле атомската бомба, пишуваше за нешто апсолутно како што е физиката: „имам приближни одговори и можни уверувања и различни степени на сигурност за различни нешта, ама во ништо не сум апсолутно сигурен“, можеме да видиме дека идејата за совршената „објективна вистина“ не е ништо друго освен илузија. Но како што со сигурност можеме да кажеме дека 1 + 1 = 2, постои разлика помеѓу обидот да се каже дека нешто е вистинито и обидот да се каже дека нешто не е вистинито. 

Кога во 1937 година фашистичкиот генерал Франко го бомбардираше малото место Герника масакрирајќи го цивилното население, постоеше цел град луѓе кои можеа да сведочат што се случило. Откако почнаа да се појавуваат слики на уништувањето и на жртвите, Франко и неговите генерали, сфаќајќи колкави емоции ќе предизвикаат не само во Шпанија туку и во другите земји, тврдоглаво почнаа да тврдат дека републикански настроените жители го уништиле сопствениот град. Долго време се веруваше во оваа верзија – барем оние што сакаа да веруваат во неа. Но републиканците на своја страна имаа подобар раскажувач. Пабло Пикасо одговори со една од своите најпознати слики, Герника, на која е прикажан пеколот во малото баскиско гратче. Тоа дело, насликано од човек што живеел во Париз, на апстрактен начин, во стилот на неговата апстрактна уметност, придонесе да ѝ се отворат очите на Европа. Уште истата година прво го виде париската публика, а потоа го обиколи Континентот, моќно придонесувајќи за регрутирање доброволци, борци на страна на републиканците. 

Ако Герника беше и пропаганда и ремек-дело, истото може да се каже и за филмот на Сергеј Ајзенштајн Крстосувачот Потемкин, нарачан од советската власт за прославата на 20-годишнината од Револуцијата во 1905 година. Иако и двете дела имаат за цел да покажат вистински настани, тие користат и значајна уметничка слобода – познатата сцена во филмот на масакрот во Одеса, на пример, што всушност воопшто и не се случил. Но раскажувачот на фикцијата нема потреба да се грижи за такви детали; целта е да се каже нешто вистинито, не нужно нешто што се темели врз факти. Да се влијае врз срцата и умовите, а не да се известува за бројот на загинати или кој кому го сторил тоа, каде и кога. Таа слобода ѝ дава на фикцијата моќ, особено кога ние како публика не сме свесни дека сме подложени на пропаганда. Танер Марлис од Техничкиот универзитет на Онтарио, автор на книгата Срца и мини: царството на американската културна индустрија (Hearts and Mines: The U.S. Empire’s Culture Industry) го опишува начинот на кој Канцеларијата за воени информации на САД, за време на Втората светска војна, го формирала Бирото за филмови за работа исклучиво со Холивуд. Во периодот од 1942 до 1945 година во Бирото биле прегледани 1.652 ракописи, ревидирајќи или отстранувајќи сè што ги прикажувало Соединетите Држави на неповолен начин, вклучувајќи и материјали што за Американците создавале впечаток дека се „незагрижени за војната или се против војна“. Во книгата Марлис наведува дека шефот на Канцеларијата за воени информации изјавил: „Најлесниот начин пропагандната идеја да се уфрли во умовите на мнозинството луѓе е да се остави да помине низ медиумот на некаква забавна слика кога не се свесни дека над нив се врши пропаганда“. Филмовите биле и остануваат совршено средство за обликување на јавното мислење, изјавил Марлис за Канадската радиодифузна корпорација, бидејќи гледањето филм им обезбедува на луѓето поттикнувачко заедничко искуство. Холивуд ги промовираше американските воени идеали во текот на Студената војна, а тоа го прави и сега.

Денес цел свет, всушност, седи во истата киносала, гледајќи ги случувањата во Украина. Но тоа што го гледаме – фигуративно кажано – се синхронизирани, усогласени верзии со титлувани преводи на нашите јазици, што значи дека сите не ја гледаме истата приказна. Во тек е битка помеѓу различни верзии на приказната, а најдобрата ќе победи. Или, како што напиша норвешкиот колумнист Моде Стaјнкер во Дагсависен: „Војната не е само за тоа кои цивилни или воени цели се уништени; еднакво станува збор за освојување на срцата и умовите на оние делови на глобалната популација што не се директно вклучени во конфликтот.“

Според тоа, прашањето е што сме подготвени да преземеме за да ги освоиме тие срца и умови, особено во ситуација во која диктатор како Владимир Путин игра по сопствени правила, применувајќи вид на цензура и пропаганда за кои мислевме дека му припаѓаат на мрачното минато. Дали е пожелно – или дури и примерно – да се игра според правилата на Путин? Впрочем, се чини контрадикторно една демократска земја да се откаже од демократските начела како што се слободата на говор и транспарентноста, дури и во обид привремено да ги заштити тие слободи. Како што рекол Винстон Черчил: „Во време на војна вистината е толку скапоцена што секогаш треба да биде опкружена со штит од лаги. Песимистот може да дополни дека во воено време лагите се толку скапоцени што треба да се заштитат со нови лаги, но проблемот е во тоа што секогаш некаде постои нова војна или судир, што може да се искористи како оправдување за прогласување на таква вонредна состојба.

Доколку сте како мене, повеќе оптимист, можеме да се надеваме дека вистината – несовршената, субјективна вистина на новинарот, уметникот или на некој друг раскажувач кој се обидува да изрази нешто вистинито – сепак ќе победи. Дека Абрахам Линколн имал право кога рекол: „Не можете цело време да ги лажете сите луѓе“. Сепак, постојат примери за тоа, како Советскиот Сојуз што се распадна однатре или како Доналд Трамп кој беше исфрлен од Белата куќа. Соочени со истоштувачки сплет на различни верзии на реалноста, не мора да попуштиме и да прифатиме дека секоја верзија е еднакво вистинита. Некои се навистина повистинити од други.

Рос Барли, од независниот Центар за информациска точност во Лондон, организација чија цел е промовирање објективно информирање и противставување на дезинформации и пропаганда на сите страни, вели дека Путиновиот наратив за тоа зошто Русија тргнала во војна во Украина добива на сила паралелно со зголемувањето на бројот Руси без пристап до социјалните мрежи или странски извештаи. Ама не треба да бидеме толку наивни за да мислиме дека поголемата отвореност на интернетот ќе направи пресврт во ситуацијата против Путин, кој повеќе од дваесет години има огромна поддршка од населението. Во книгата на Бернар Л. Мор, Зошто Русите гласаат за Путин?, тој се повикува на анкетата во која мнозинството Руси изјавуваат дека наместо живот во мала земја со повисок стандард на живеење, преферираат да живеат во голема земја од која се плашат нивните соседи. Вака гледано, Путин му го дава на народот тоа што го сака. Но Рос Барли, исто така, истакнува дека помладата генерација во Русија користи VPN (Виртуелна приватна мрежа што го заштитува идентитетот на корисникот и оневозможува следење од хакери, владини и слични агенции), како и други технолошки дупки за пристап до различни извори за она што се случува. Нивниот број е сè уште мал, но тие се снаодлива група од која со време ќе се изродат новинари, писатели и уметници, користејќи ги приказните како оружје. Од ден на ден ги следиме развојот на воените дејствија, санкциите и дипломатијата, но војната за приказната е долга војна. На крајот, тоа е војна што Владимир Путин ќе ја изгуби, колку колку штитови и да крене околу неговите лаги. Вистинското прашање е: кога може да биде тоа „на крајот“. Франко владееше со Шпанија речиси четириесет години, користејќи огромна цензура како една од клучните видови одбрана. Ама на крајот беше поразен во историските книги, а шпанскиот народ ги уништи неговото наследство и идеите. Герника беше првпат изложена во Шпанија во 1981 година, шест години по смртта на Франко. За само дванаесет месеци ја видоа повеќе од милион луѓе, и сè уште е една од најголемите атракции во галеријата Реина Софија во Мадрид. Затоа што највистинските приказни – иако можеби не и оние поткрепени со факти – се најдобри.