БАБУТЦА – КАКТУС ИЛИ КРУША? ВЕСНА МОЈСОВА-ЧЕПИШЕВСКА ЗА „ЕДИНСТВЕН МАТИЧЕН БРОЈ“
Весна Мојсова-Чепишевска
БАБУТЦА – КАКТУС ИЛИ КРУША?
(Лидија Димковска. Единствен матичен број. Скопје: Три, 2023, 312)
Некое време живеам со потребата да напишам нешто за најновиот роман на Лидија Димковска. Не зашто за други сум пишувала и не зашто за неа треба да напишам, особено сега кога за овој роман ја доби наградата „Роман на годината“. Од првообјавата за неговото излегување од печат ме копкаше, ми тежеше! Најпрвин го одложував и самото читање на романот. Фрлав поглед на корицата, фрагментарно читав некои моменти, ама целосно му се посветив дури оваа пролет, 2024. Тука некаде во времето околу објавата за наградата. Да, „Единствен матичен број“ е роман на годината за 2023. Потоа, некое време живеев и со одложувањето на пишувањето, создавањето текст инспириран од читањето на романот! Зазорноста ја лоцирам во стравот да не не бидам своја, автентична. Тоа е маката, вели Бранислав Саркањац во својата книга „По свое (македонски катахрезис или како да се зборува за Македонија)“ (Скопје: Макавеј, 2009). Истата тегобност ја чувствував и кога работев на еден друг мој текст, кој сега е поместен во мојата книга „Семеен албум“ (Скопје: Матица македонска, 2015), посветен на татко ми Сократ. И тогаш, како и сега, со цел да бидам автентична и критична, постојано се прашував/м дали практиката на заборавањето е штетна за вистината или за правдата. Ама и сега, како и тогаш, се повикувам на мислата на Златко Крамариќ изнесена во книгата „Политика. Култура. Идентитет“, пишувана заедно со Ангелина Бановиќ-Марковска (Скопје: Магор, 2012). Имено, Крамариќ во поттикот за проработување на сеќавањето, дополнето со проработувањето на жалоста, гледа дека „секој од нас има должност не да го заборави минатото, туку да зборува за него“ (2012: 143).
Главното прашање кое сè уште ме мачи е како да се ослободам од другите кои пишувале за ова прашање, од поголемите и помалите авторитети кои искажале свои мислења на оваа тема (за бегалецот, траумата, заборавот, пустелијата...), како и од оние кои веќе нешто напишале за самиот роман на Димковска, како Гоце Смилевски и Виолета Танчева-Златева. И еве, и сега се повикуваме на нив. Така, Смилевски вели дека романот на Димковска „нè соочува со нашата реалност и сегашност, а едновремено, со помош на контрапунктно изградената структура на делото, преку еден антиутописки наратив, нè соочува со она што нè очекува како една можна блиска иднина. Двете линии се контрапунктни на ниво на структурирање на делото, но едновремено тие не се контрастивни туку се огледуваат една во друга надополнувајќи се, објаснувајќи се, обликувајќи целина.“ (https://prikazni.mk/b/415/reko...) И очигледно е дека Димковска со овој роман, смело и отворено разговара со Евгениј Замјатин (и неговиот роман „Ние“), како и со Џорџ Орвел (и неговата „1984“) и Олдос Хаксли (и неговиот „Прекрасен нов свет“). Впрочем, тоа таа ни го признава преку главната хероина, преку онаа растргната Кате(рина), ќерка на Милка и Никос, ќерка на Македонката и Гркот од Кипар.
„Пустелијата е лајтмотив во романот Единствен матичен број. Тоа е едно антиутописко место кое сепак постои во реален простор и реален топос. Проектот за неа како антикомуна наидува на одобрување од западниот бизнис-свет и добива пари за реализација. И тоа каде на друго место ако не во Македонија, каде што не недостигаат запустени села и гратчиња. Така пустелијата станува модерен стартап што се реализира кај нас со британски пари. Едно гратче современо во секоја денешна смисла на зборот во кое може да влезе секој кој сака да живее сам.“, вели Виолета Танчева-Златева (https://prikazni.mk/b/415/reko...), која го читала романот и како ракопис додека го лекторирала. Ама ова антиутописко место е со далечно ехо и на онаа дистопија по име Гилеад, тоталитарно општество во поранешните САД, од романот „Приказна на робинката“ на Маргарет Атвуд.
Значи, она што ме мачи е како да почнам да теоретизирам од сопствените чувства, зашто „теориите доаѓаат од чувствата, од оние нешта што те накострешуваат, вознемируваат“ (Саркањац, 2009: 56), а притоа тие свои чувства да не ги удавам во теоретизирање? Затоа, едноставно, треба ли да им дозволам на чувствата да ме водат? А темата на најновиот роман на Лидија Димковска како одново да ја допира мојата тема за Егејците како дел од мојата семејна меморија, сепак, недоволно раскажувана/раскажана.
Сепак, текстот се случува со цел уште еднаш да се предочи темата што систематски е потиснувана, обележана и длабоко во мене, но и во мојот културен и општествен простор. И тоа е еден вид терапија. Тоа е едно ново соочување со самата себе. Впрочем, „реконструирањето на траумите никогаш не може да се доврши“ (Крамариќ 2012: 143), како што тоа не го довршува ни самата Кате(рина), таа што ја раскажува сагата на/за татко си, на неговото семејство сосема изгубено во/по кипарската војна. „Мајка ми беше здрава, но самата си се сметаше за болна. Татко ми, пак, обратно. Татко ми никогаш не зборуваше за своето потекло.“ (2023: 9) Така што и ова мое пишување е само еден мал прилог во таа реконструкција на Кате, во таа реконструкција и на мојата приказна. „Враќањето на местото каде што траумата започнала е токму оној пат, на којшто може да настапи лековитото заборавање. Со враќањето на бегалецот во својот напуштен дом, се надминува и замреноста на ритамот на сеќавањето, замреноста и блокираноста предизвикана од доживеаниот ужас, од доживеаната болка на разделбата.“, ќе напише Кица Колбе во својата книга „Егејци“ (Скопје: Култура, 1999, 13). Но Никос не успева никогаш да се врати во напуштениот дом (освен, можеби, во своите мисли, во својот сон, но најмногу преку својот молк). Многупати во текот на читањето сакав да му вреснам на Никос: ЗОШТО МОЛЧИШ?!?! Сакав и Кате да ја прекорам: „Зошто продолжуваш ДА МОЛЧИШ како својот татко? ЗОШТО? „Единствен матичен број“ е и разговор-монолог што Кате го води со својот татко, тешка исповед од кој ни збор не успева да му каже гласно. А признанието за сè она што сакала, а не му кажала тежи, пече како тешка болка, рие и станува отворена рана:
„А пропуштив сè. Бевме отуѓени, молчаливи, срамежливи, или се расправавме, и тоа набрзина. А сега беше предоцна да го вратам времето, да надоместам сè што пропуштив, да бидам ќерка, да имам татко. Години отсуство во присуство, години присуство во отсуство. Предоцна беше да му го дадам и мармаладот од мајка му. Рокот беше одамна изминат.“ (2023: 259)
„Дали знаел дека го сакам? Не му го кажав тоа никогаш. Му го покажав со последните подароци – шетландскиот џемпер и масажерот, перницата. А мармаладот од Кипар не му го дадов. Тоа ќе беше најважниот подарок за него. Дури и јас го лишив од она што му припаѓаше.“ (2023: 290)
Пресметката сама со себе (преку внатрешниот глас) е всушност пресметка и со својот татко, со недоразбирањето (негово, или нивно, на мајка ѝ и татко ѝ) кое свои корени има во таа проклета кипарска војна (од која во оваа 2024 г. се навршува точно половина век), во замрениот живот во Фамагуста, во мртвиот роден крај Вароша. Љубовта на Милка и Никос никогаш не била како онаа на Елизабет Тејлор и Ричард Бартон, ниту пак Милка била Брижит Бардо, а Никос Пол Љумен, ама факт е дека во монденската Фамагуста на Кипар во таа судбинска 1974 г. требало да престојуваат некои од овие холивудски ѕвезди. Сепак, животот на Никос не е оној од Холивуд. Неговиот живот е оној од кој најдобро е, како што вели и самиот: „Човек да фати пустелија“. И таа фраза станува реченицата на неговиот живот. Зашто, како што кажува Кате:
„Во тоа недоразбирање татко ми сосе домот го загубил и сопственото семејство, можеби надевајќи се дека новото, остварено со мајка ми, ќе го надомести старото, ќе ги замени местата на најблиските, ќе ги истисне од сеќавањата.“ (2023: 19)
Затоа и Кате се прашува: „А освен кашлањето, татко ми очигледно имаше и друг проблем. Дали ние бевме неговиот проблем? Дали јас?“ (2023: 23)
И така неговата судбина, која го дефинира како човек без единствен матичен број, како Грк кој се претопува во Македонец, како Грк кој едноставно е препознаен од страна на своите соседи и познајници како Егеец, од неа создава трагачка по минатото на татко ѝ, онаа која ни вели: „Го барав во неговата татковина, додека тој си беше во мојата татковина.“ (2023: 217, означеното е мое). Темата за длабоката потрага по минатото на својот родител, на својот татко, пред Димковска, истата 2019 година ја донесоа и Оливера Ќорвезироска во својот роман „А’бт“ (Скопје: Или-или) и Снежана Младеновска Анѓелков во „Молчи со отворена уста“ (Скопје: Или-или). Таа тема, како тегобност, ја носам и јас. Татко ми само еднаш успеа да помине покрај својот напуштен дом, а ова мое пишување за романот „Единствен матичен број“ на Лидија Димковска е и едно симболично наминување во неговиот дом, во домот на неговите родители и на неговата баба, едно метафорично (на)враќање во неговото напуштено огниште таму во Сетина, на само неколку километри од македонско-грчката граница на преминот кај Битола.
А кој е Никос? Човекот со три пасоши (кипарски, југословенски и македонски). Човек за кој гласот на најпопуларниот кипарски пеач Микалис Виоларис е негов вистински (реален) и единствен матичен број. Глас кој станува идентитетски и за самата Кате, па вели: „А гласот на Микалис Виоларис, и тој без единствен матичен број, ми струеше сосе крвта во вените.“ (2023: 71). И додека пишувам во заднина оди некоја песна токму од Виоларис (https://www.youtube.com/watch?v=bkYEAiOjxvU) за кого првпат слушнав од оваа приказна на Кате за Никос. Џорџ Мајкл го знам и сум го слушала, и тоа сум ги слушала токму оние песни кои Кате ги споменува како „Careless whisper“ (https://www.youtube.com/watch?v=izGwDsrQ1eQ) или „Faith“ (https://www.youtube.com/watch?v=6Cs3Pvmmv0E). Знам дека Џорџ Мајкл е од Кипар. Ама неговите песни немаат кипарски мелос. А овој Виоларис на Никос, а потоа и на Кате, е она што за мене, па и за некои други, е Александар Сариевски и неговата „Зајди, зајди јасно сонце“. И веднаш по таа на Виоларис ја пуштам песната: https://www.youtube.com/watch?v=O6zrlPI5DPk. Ама, уште повеќе ми легнува една друга песна – „Твојте очи Лено“ во изведба (со преубавиот видеозапис) на музичкиот состав „Баклава“ (https://www.youtube.com/watch?v=T03dEOVScMU).
Никос Аврам е бегалец. Бегството го прави по сопствен избор. Или можеби не? Никос пека по својата пустелија која е можеби онаа гаража „на четириесет скалила од станот до излезот од зградата и уште десет чекори во удолницата“ (2023: 64) во која се засолнува секогаш кога има силна потреба токму од пустелијата, како во некој круг од „Пеколот“ на Данте. Можеби е и куќичката од деството и младоста која засекогаш ја напушта и која е зад некоја граница, македонско-грчка, кипарска грчко-турска, како оние граници што некогаш го делеа Берлин, или сега ја делат Косовска Митровица. А темата за бегалецот кој треба и мора да се носи со сознанието за изгубената целина во сопствената биографија или поточно да живее како субалтерен субјект, како што вели Гајатри Чакраворти Спивак во студијата „Субалтерни студии. Деконструирајќи ја историографијата“ (Постколонијална критика. Скопје: Темплум, 2003, 45-101), како субјект со една бунтовничка свест што го дефинира, станува не само провокативна туку и доволно доминантна во современата литература и доволно поттикнувачка и за самата Лидија Димковска. Бездомноста со својата карактеристична топика на изгубената татковина е една општа појава на 20 век, а актуелната постколонијална критика сè повеќе ја враќа на сцена големата тема на модерната: домот и загубата. А Никос е жив сè додека кашла. Никос е жив и додека молчи. Тој е жив до оној момент кога конечно ќе ја (с)фати својата лична пустелија:
„Од него избиваше спокој. Почувствував дека го нашол спасот, дека конечно ништо не го боли, не го нервира, не го мачи, дека повеќе ништо не крие, не замолчува, не проголтува. Не кашлаше повеќе, беше мртов. Почувствував дека конечно ја фатил пустелијата напуштајќи ја.
(...)
Влегов во детската соба, го отворив шкафчето и ја извадив теглата со марамалад од бодликава круша. Бабутцата беше наполно скиселена, со мувлосани парчиња среде смесата. Само малку да го свртев капачето и ќе експлодираше. Можеби требаше.“ (2023: 285-286)
Ова е приказна за човекот чија душа е како онаа бодликава круша, како мармаладот од таа кипарска круша која е, всушност, кактус што расте на Кипар. И ова ме одведе до миговите кога како дете одев на гости кај баба ми Дилба која постојано пекаше за својата „сирка“ од дворот, за која никогаш не прашав и затоа сè уште не знам што точно значи, но претпоставувам дека е некое растение или дрво. Можеби е маслинката во дворот на семејната куќа, таму зад границата. Така што оваа „сирка“ на баба ми е исто што е оваа „бабутца“ за баба ѝ и татко ѝ на Кате.
„Единствен матичен број“ е роман за тагата по вкусот од безгрижното детство, за болката, за молкот... Роман за тажниот татко и дрската мајка. Роман кој го поттикнува скитањето заради откривањето кој сум и што сум. Димковска како целосно да ни ги разоткрива и својот немирен дух и својата потрага за тоа која е и таа самата. Така, како што нејзините јунаци патуваат низ земјите од Европа и секаде наоѓаат по нешто свое, или нешто од своите родители, предци, но и оставаат нешто свое, дел од себе, живеат во таа Европа, така и Димковска остава делови од своето и лично и книжевно ЈАС најсилно токму во овој роман.
„Егзилот го прекинува и континуитетот на биографиите, на животниот пат“, нагласува Кица Б. Колбе во својата (авто)биографска проза „Егејци“. А токму егзилот нè приморува уште еднаш да се родиме. Онака како што Никос еднаш е роден на Кипар, а вторпат во Македонија. „Состојбата на егзил подразбира бунтовничка растргнатост, но и покорност на слуга во процесот на стекнување нов дом. Единствениот начин што му преостанува на бегалецот за да ги надмине траумите на егзилот е воопшто да не ги надмине, да ги живее како трајна состојба, чекалницата да ја претвори во весела животна идеологија, шизофренијата на егзилот да ја живее како норма на нормалноста и да почитува само еден бог – Куферот“, нагласува Дубравка Угрешиќ во својата книга „Забрането читање“ (Скопје: Сигмапрес, 2002). Има ли Никос свој куфер? Што пакува во тој свој куфер? А Кате? Ја пакува љубовта или огорченоста, ги дипли татковиот молк или мајчината невротичност? Зашто чувствува, како што вели, дека:
„...никој не ме сака – ама и дека никој нема да ме засака. Заклучував: Мајка ми не ме сака од раѓање, татко ми не ме сака затоа што не е оттука и зашто ни него повеќе не го сакаат мајка му, татко му и брат му, и тоа поради мајка ми, па како тој сега да сака некого? Стефан не ме сака зашто му пречам, без мене во собата би можел да прави што сака, а вака мора да ја дели со мене...“ (2023: 59)
Во оваа луцидна мисла за егзилот како трајна состојба, која ја дава можноста за полесно надминување на самата состојба на егзил, се препознава и двојноста на егзилот – како љубоморна состојба и како наука за прилагодување (Угрешиќ, 2002: 121-122). Која од овие две опции ја избира Никос? А која Кате? Дали може да се даде прецизен, точен одговор? Зашто луѓето и покрај тоа што се обидуваат да ја прифатат оваа идеја како стил на живеење, сè уште „копнеат по она што го изгубиле, што го немаат, што им недостига. Носталгичниот поглед на оние кои ги напуштиле своите земји е вперен во запретаниот хронотоп, во земјата каде што се родиле и израснале“, вели Јасмина Мојсиева-Гушева во својата книга „Симбиотички стратегии“ (Скопје: ИМЛ, 55). Можеби затоа кај авторите се чувствува еден зголемен интерес за мотивот на копнежот по напуштените татковини, но и зголемен интерес за истражувањето токму на оние автори кои се занимаваат со темите на егзилот и современиот номадизам.
Тагата „не мора секогаш да биде обична носталгија по одредено место или минато време. Може да се јави како внатрешен презир на осаменоста, тежина поради сознанието за неприпадноста кон средината, или, едноставно, притисок поради сопствената празнина. Во нејзиното појавување нема одредени правила. Таа некогаш е толку силна што ги надминува сите разумни ограничувања засегнувајќи во самата смисла на постоењето“, вели Мојсиева-Гушева (2008: 56). Таква е тагата на Никос по пустелијата. Таква е тагата на Кате по молкот на Никос. Таква е тагата на целото семејство Аврам по занеменоста на малата Софче, внуката на семејството Авра(а)м, ќерката на Стефан, синот на Никос. Овој вид тага кај сите нив ја раѓа потребата „преку имагинарни вообразби да го надоместат загубеното.“ (Мојсиева-Гушева, 2008: 59) Затоа Кате вели: „Парадоксално, ама неговиот молк за мене како да беше погонска сила што ме влечеше уште како дете кон откривањето на неговата тајна – од каде е, што е, зошто е таму каде што е, што се крие зад неговото минато, зад него самиот, но и зад мајка ми во сето тоа? Толку многу си го присвоив неговото кипарско прашање што заради него дојдов дури до Бристол, па на Кипар, и назад во Бристол каде што дури служев и кипарска храна.“ (2023: 240, означеното е мое) Оттаму и поривот да се твори, да се пишува за напуштената татковина и дом кои отсега постојат единствено во областа на имагинацијата“ (Мојсиева-Гушева, 2008: 59, означеното е мое). Затоа и Лидија влегува со сета страст да ѝ помогне на Кате да ѝ се случи конечно да ја дефинира (разоткрие) и пустелијата на татко ѝ, но и да ја реализира како возможен проект преку една претпоставена антикомуна (заедница на отуѓени поединци како спротивност на познатите комуни).
Овој текст сепак се случи и заради можноста да ја започнам својата потрага по личното и македонското Sittlichkeit, еден од оние поими на Хегел кои тешко се преведуваат, а на кој наидов кај Саркањац (2009: 116). Во него се обединуваат објективниот момент на апстрактното право и субјективниот момент на моралот и притоа се конкретизира слободата. Оваа потрага ми е потребна за да го засилам чувството на припадност и либерална дејственост, а не само теориски да ги совладам различните дискурси и притоа да го изберам оној што најмногу ѝ одговара на мојата животна форма. Овој текст се случува и за да му овозможам на мојот татко преку него да направи обид за заокружување на сопственото патување, но истовремено и на моето патување. Зашто ако заминувањето од „дома“ значи разделба, одвојување, напуштање на една состојба за да се премине во друга и на свој начин станува синоним за напуштање на домот, тогаш враќањето означува пристигнување на местото на заминувањето, повторно освојување на напуштеното и изгубеното место, и едно заокружување на самото патување. Дали по овој текст ќе се случи и едно мое реално, вистинско патување до местото на заминувањето на татко ми и на неговото семејство? Дали е дојдено време кога повеќе не смее/не треба да се одложува тоа патување? Зашто не сакам да се случи и јас да не му ја дадам неговата „бабутца“ и да се прашувам како што се прашува Кате: „Дали мислев да му кажам некогаш дека бев на Кипар пред речиси цела година, дека ја сретнав мајка му, дека е жива, барем тогаш беше, дека му прати бабутца, дека е жив брат му, дека има семејство во Австралија, и дека татко му починал, одамна.“ (2023: 239)
За да не биде предоцна за сè. Како што е веќе предоцна за самата Кате:
„Иако цел живот копнеев по блискост, кога ја замислив дека постои, дека е реална, ми беше непријатна, ми беше срам да ја живеам, ми беше патетична. А најважно од сè, беше предоцна. Предоцна да го имам тоа што го немам. Рокот на траење беше изминат како на бабутцата во шкафчето во Скопје. И си реков – Човек да фати пустелија! Ама каде да се фати пустелија од пустелијата?“ (2023: 277)
