„СИТЕ СЕ ВИНОВНИ ЗА СИТЕ ОСТАНАТИ“ – СЕРИЈАЛОТ „АДОЛЕСЦЕНЦИЈА“ ПРЕКУ ДЕЛАТА НА ГАБОР МАТЕ И ДОСТОЕВСКИ

Серијата „Адолесценција“ нè залепи пред малите екрани со вознемирувачкиот пристап кон темата на генерацискиот јаз, градењето на идентитетот во формативните години, прекршените комуникации полни со емотикони и симболи и притисокот на врсниците наспроти одговорното воспитување.

Во време на засилени кампањи против врсничкото насилство, серијата одблиску ги претставува најразорните последици на феноменот, притоа надоврзувајќи се на една мисла од „Браќа Карамазови“ на Достоевски – „Сите се виновни за сите останати“.

Го пренесуваме освртот за серијата „Адолесценција“ (Adolescence) на Мери Костуранова, која оваа длабоко потресна серија ја анализира преку делата на психотерапевтот и експерт за детски развој Габор Мате и безвременскиот Достоевски.

Костуранова вели дека серијата, сама по себе, е неверојатно реална слика за родителството, семејството, училиштето, другарството и околината во која опстојуваме.

***

Adolescence не ја доживеав само како телевизиска серија, мислам дека тоа повеќе е психолошка студија за човечката природа, за невидливите рани што ги носиме, за љубовта што не знаеме да ја изразиме, како и за трагедиите што доаѓаат од нашите најмали невниманија. Кога размислував за оваа серија, речиси веднаш си ја поврзав со теориите на Габор Мате, како и со моралните дилеми на Достоевски од „Злосторство и казна“.

Уште во почетните кадри на првата епизода, можеме да забележиме дека главниот протагонист, тринаесетгодишното дете Џејми, не потекнува од разурнато или проблематично семејство. Напротив, неговото семејство е обично, нормално, токму какви што се најобичните семејства. Родителите не се разведени, нема насилство, нема екстремна сиромаштија или некој препознатлив фактор што би бил очигледна причина за девијантно однесување. И токму затоа неговата приказна е толку препознатлива и значајна.

Габор Мате, еден од најважните експерти за траума и зависност, вели дека најголемото насилство врз детето не е секогаш физичкото насилство. Таткото на Џејми никогаш не го тепал својот син, за разлика од неговиот сопствен татко. Иронично, но токму тој „понежен“ пристап создал дете што на крајот повредува друго дете. И по којзнае кој пат откога сум родител, се прашувам дали строгото воспитување создава посилни луѓе или само луѓе што нашле некаков начин да ја скријат својата болка?

 Понекогаш неприфаќањето, тишината, несвесното игнорирање на децата и невниманието кон нив можат да бидат исто толку болни како и тепањето. Секој свртен поглед на фудбалскиот натпревар, зашто нашето дете не е доволно добро, секоја наша разочараност од лошата оценка, всушност, е неможност ние како родители да се соочиме со пропаднатата визија за тоа какво сакаме да биде нашето дете. И во исто време, секој пропуштен момент кога детето од нас бара љубов и потврда, се невидливи рани што го градат неговиот идентитет. Џејми не страда од ударите на татко му, туку од недостигот на емоционална поврзаност.

 Според Мате, децата кои не добиваат доволно љубов и внимание од родителите, не се откажуваат и не ги сакаат помалку родителите, туку се откажуваат и помалку се сакаат самите себе. Овие деца, а подоцна и возрасни, го приспособуваат своето однесување според околината и стануваат луѓе што постојано бараат надворешна потврда, луѓе што цел живот го поминуваат очекувајќи некој да ги увери дека се доволно добри. Џејми е пример за ова. Тој не прави злосторство затоа што е „роден лош“, туку затоа што неговиот внатрешен свет е толку нарушен што единствен начин да биде виден и слушнат е преку правење екстремно дело.

 Односот на полицаецот и неговиот син е суптилна, но значајна паралела на односот на Џејми и неговиот татко. Иако полицаецот е навидум сигурен во својот професионален пристап во решавањето на случајот, серијата покажува колку е лесно еден родител да го изгуби допирот со светот на сопственото дете, не од зло, туку од чисто незнаење. Виртуелниот свет на децата е простор каде што возрасните ретко имаат пристап, а уште поретко имаат вистинско разбирање. Тоа не е само место за игра или разонода, туку паралелен универзум каде што се градат и рушат односи, каде што понижувањето може да биде невидливо, а насилството може да се изрази со неколку емотикони. За родителите, тоа се пораки и симболи со кои некој изразува интерес за тебе, но за децата тие можат да бидат смртоносно оружје. Овој свет има свои правила, свој јазик и своја суровост, а најголемата трагедија е што многу деца низ него талкаат осамени, без никој до нив што ќе им помогне да си го најдат патот.

Пријателството, наместо да биде спас, во серијата е претставено како дополнителен притисок. Децата бараат прифаќање, но понекогаш тоа значи да прават работи што не сакаат да ги прават, само за да не бидат отфрлени. Џејми не е осамен случај, тој е слика на безброј млади кои растат во сенка на дигиталниот и вистинскиот свет, на границата меѓу тоа да бидат добри луѓе и да бидат дел од нешто поголемо, дури и ако тоа нешто е погрешно.

Размислувајќи за серијата низ призмата на Достоевски, веднаш си ја поврзав со неговиот роман „Злосторство и казна“. Исто како Раскољников, Џејми не е класичен криминалец. Тој не е монструм. Тој е млад човек кој се соочува со морални дилеми, со својот внатрешен хаос, но и со општеството што го формирало.

И овде доаѓам до втората важна тема во оваа серија, инспирирана од Достоевски и неговиот роман, кој го постави прашањето „Дали човекот што врши злосторство е исклучок или, сепак, злосторникот е производ на околината?“ Раскољников убива затоа што верува дека има право, дека општеството му го дозволува тоа. Џејми исто така убива затоа што смета дека има право, затоа што во компјутерските игри тоа го направил безброј пати, а можеби убива и затоа што никој никогаш не му кажал дека не мора да се докажува пред насилниците, дека е доволен, вреден и прекрасен таков каков што е.

Во еден од дијалозите на Дмитри Карамазов во „Браќата Карамазови“, тој вели: „Сите се виновни за сите останати“. Оваа мисла е болна, но точно се вклопува во темите што ги обработува серијата, дека ние сме виновни за своите предци и за идните потомци. Злосторството на Џејми не е само негово. Тоа е производ на повеќегенерациски трауми, сложена мрежа на семејни односи, несвесни грешки и општествени притисоци.

Уште еден препознатлив елемент за нас, кои живееме во држава со тотално распаднат систем, е школскиот систем и начинот на кој е претставен. Исто како и кај нас, во серијата училиштето е прикажано како механизам што функционира во тотален хаос: учители кои не се знае каде се кога треба да бидат на час, учители кои се целосно незаинтересирани за емоционалниот свет на децата, ученици кои се насилници, деца кои се ужаснуваат од зборот психолог. Можеби, ако не сум престрога, можам да признаам дека училишниот систем како систем можеби и функционира на некои места во светот, но не за сите деца. Во повеќето случаи, особено во нашиот, тоа е место каде што децата се изгубени во сурова бирократија, со наставници кои се зафатени со сопственото преживување во распаднатиот систем и воопшто не се занимаваат со воспитувањето на децата, учители кои не се трудат да ги откријат причините за некое проблематично однесување, туку единствено со она што се манифестира со непослушност, дрскост или постојана потреба од правење глупости, како насушна потреба за внимание.

 Во овој свет, наместо да биде заштитен простор за еднакви можности и развој, училиштето станува сцена каде што децата се препуштени на стихијата, заглавени помеѓу бирократскиот апарат што не ги разбира и суровите односи на врсниците, што никогаш не ја простува слабоста. Затоа училиштето не ги воспитува и не ги штити децата, туку станува уште едно бојно поле каде што некои преживуваат, а некои, како Џејми, тивко потонуваат, невидени и неслушнати од никого.

 За крај, кога веќе сè е откриено, да ви откријам и дека Adolescence воопшто не нуди лесни одговори. Не ни ги покажува виновниците со прст, ниту ни дава лажна надеж дека на крајот сè ќе биде во ред. Наместо тоа, ни поставува непријатни, но неопходни прашања: Дали навистина гледаме, или одбираме да го видиме само она што ни одговара? Дали слушаме кога децата зборуваат, или само кога викаат? Дали нашите неразрешени трауми оставаат последици кај нашите деца што не ги разбираме, сè додека не стане предоцна?

Оваа серија не е приказна само за едно семејство, за едно училиште или за една трагедија. Таа е приказна за сите нас, за нашите стравови, за нашите пропусти и за тежината на одговорноста што сите ја носиме, сакале или не.