ЗА ПУСТЕЛИЈАТА ВО СВЕТОТ И ВО НАС – ВИОЛЕТА ТАНЧЕВА-ЗЛАТЕВА КОН „ЕДИНСТВЕН МАТИЧЕН БРОЈ“
Виолета Танчева-Златева
ЗА ПУСТЕЛИЈАТА ВО СВЕТОТ И ВО НАС
(Кон „Единствен матичен број“ на Лидија Димковска. Скопје: Издавачки центар ТРИ, 2023)
„...Понекогаш си ја пуштав плочата кога бев сама и тие мигови ми беа најразузданите што ги паметам: се вртев низ станот во транс слушајќи го Микалис Виоларис и отворајќи ја фиоката во која стоеја пасошите на татко ми, под сметките за струја, вода и телевизија. Секогаш одново го прелистував кипарскиот, а потоа го споредував со неговиот југословенски и со македонскиот пасош, секој важечки десет години, сите слични меѓу себе. Но едно нешто немаше во кипарскиот: единствениот матичен број на граѓанинот. Еден ист број имаше во двата југословенски и во сите македонски пасоши на татко ми, само во кипарскиот го немаше. Тогаш не знаев дека само Југославија, а пoдоцна и рeпубликите што станаa независни, имаат единствен матичен број на граѓанинот, воведен три години по пристигнувањето на татко ми, кога и го добил југословенското државјанство. И се прашував зошто татко ми немал единствен матичен број на Кипар и дали во меѓувреме го вовеле и таму, како во Југославија, и како воопшто постоиш ако немаш ЕМБГ? Па ЕМБГ го имаше насекаде, во училишните сведителства, во здравствената книшка, во мојата ученичка легитимација, во возачката на татко ми, секаде, секаде каде што требаше да се провери дали ти си ти и само ти. И си велев – на Кипар не ги проверувале дали се тие што се, затоа немале единствен матичен број. И не ми беше јасно што е подобро – да се има или да се нема ЕМБГ. Да ти веруваат без доказ или постојано да докажуваш дека си ти и само ти?...“[1]
Така размислува главниот женски лик во романот, нараторката која ја раскажува приказната за своето семејство во прво лице еднина. И навистина, што е подобро – да се има или да се нема ЕМБГ? Да бидеш слободно и необележано човечко суштество без да мораш некому да му го докажуваш својот идентитет или да живееш со тој број што е само твој и што е врвниот доказ за тоа дека постоиш?
Што се крие зад бројките?
Оваа дилема суптилно се провлекува низ целиот роман што го носи овој необичен наслов со студен административен призвук. Роман за нашиот обесчовечен свет во кој сме сведени на бројки во нечии сувопарни статистики – толку и толку раселени лица, толку убиени, толку ранети, толку и толку исчезнати... А зад тие бројки во статистиките и во единствените матични броеви се кријат многуте суштествени работи што нѐ прават луѓе. Зашто бројките не кажуваат ништо за чувствата на очај и безнадежност, за болката од напуштањето на домот и од распаѓањето на семејството, за вината што разјадува однатре, за молкот што стои заглавен како горчлива грутка во грлото, за неможноста да се кажат работите што болат.
Се чини дека не постојат такви зборови што можат да го искажат страдањето. Што е уште потешко, ти се чини дека, ако ги кажеш сите тие болни работи, со тоа ќе ги направиш опипливи и пореални, а со самото тоа и уште поболни и поизмачувачки – и за себе и за блиските. Можеби токму затоа таткото во романот го избира молкот. И не можам конечно да пресечам кој e поголемиот и фактички носител на целото дејство и придвижувач на сите случувања во оваа повеќеслојна приказна – дали таткото или неговиот молк. Зашто токму желбата да ја дознае неговата вистина и токму неговиот молк за личната животна приказна ја поттикнуваат главната хероина на сите размисли за губењето на домот, за нефункционалноста на семејството и за отуѓеноста на неговите членови. И најпосле, буквално ја турнуваат во потрага по идентитетот на нејзиниот татко чиј живот е обележан од напуштање, премолчување и покорување во новата држава и во новосоздадениот дом.
Се чини дека целиот живот на Никос Аврам е исткаен од недоразбирања што потекнуваат од многуте премолчани и некажани работи, кои на крај се претвораат во своевидни парадокси. Неговото кипарско презиме Авраам во Македонија е заведено како Аврам. Со скратувањето на тоа едно а како да му се брише дел од минатото, неговиот дотогашен идентитет. Оној кој дотогаш бил Никос Авраам од Вароша доаѓа со избраничката во Скопје и станува некој сосем друг човек кој ни самиот не може ниту да се препознае ниту да се прифати како таков. Станува Никос Аврам, па дури и Аврамов, под претпоставка да се одлепиле двете последни букви -ов од презимето на вратата; станува дојденецот, туѓинецот, оној што се насадил на туѓа почва која никогаш не му ги прима корењата. Неволен да зборува за своето потекло и за земјата од која доаѓа, тој молкум се помирува со прекарот што му го даваат комшиите: апсурдното „Егеец“, небаре е бегалец од Егејска Македонија.
„...На човекот му реков ‘Егеец е’, а во себе изговорив ‘Татко ми е од Кипар’, и во мислата што беше моја, а како да беше туѓа, слушнав и дека и јас и Стефан сме на некој начин од Кипар. Иако Кипар го немавме видено никогаш, живеевме, или барем јас живеев, со него постојано, како со хронична болест од која не се оздравува, како астмата на татко ми, како неговото потекло, премолчувано, затскриено во неговиот обид да зборува што подобро македонски, и никој никогаш да не ја споменува во негово присуство неговата приказна, како да беше срцева мана, дефект, печатна грешка...“[2]
И бидејќи во традиционалното македонско семејство се избегнува да се зборува за болеста, за да не чуе ѓаволот или најчесто комшиите, Никос Аврам никогаш не зборува за своето потекло, дури ни со домашните. Причината за таа негова своевидна заветеност на молкот можеме да ја согледаме во главните настани што му го обележале животот: инвазијата на Кипар, неможноста во настанатата мешаница и паника да стигне до својот дом и да остане со родителите и братот. И можеби не толку во самите тие настани колку во начинот на кој постапил, притиснат од ненадејните случувања, кога морал за многу кусо време да одлучи кого да избере – своето примарно семејство или жената во која се вљубува и која веќе го носи плодот од нивната врска. Веројатно срамејќи се од своите непромислени одлуки, Никос Аврам го заклучува своето минато во молкот.
Ако не ги сметаме зајадливите коментари на мајката, молкот во семејството Аврам се намножува како чудно животно кое притаено ги нагризува блискоста и односите меѓу луѓето кои по дефиниција се сметаат за најблиски. Тој чудовишно нараснува и го заразува најмладиот член на семејството, малата Софче, која станува нова жртва на молкот по една несреќна игра измислена од вработената во една игротека каде што се слави детски роденден.
Молкот како азил во пустелијата
Од друга страна, колку што е непожелен во секојдневниот живот на блиските, толку молкот е посакуван и дури нужен во пустелијата. Таму молкот е состојба на постоење, средство за изолирање од другиот и можност за живеење како единка издвоена од другите. Во пустелијата молкот се крева на рамниште на азил од бучниот и развревен свет кој е неизбежно упатен кон својата пустелија.
Пустелијата е лајтмотив во романот „Единствен матичен број“. Тоа е едно антиутописко место кое сепак постои во реален простор и реален топос. Како е можно тоа? можеби ќе се прашате.
Кога главната хероина размислува кој нов проект да го предложи во Институтот во Лондон во кој работи како дипломиран социолог, ѝ се наметнува идејата за феноменот на комуните што во Европа и САД сѐ уште се отвораат. „Дали на човекот сè уште му требаат други луѓе за да биде задоволен и среќен?“[3] размислува таа. И што би можело да се јави во светот како антиутопија во однос на дефиницијата на човекот како социјално битие? И тогаш ѝ светнува! Тоа е пустелијата на татко ѝ од неговата изрека Човек да фати пустелија! Пустелијата е антипод на комуната како колектив на луѓе здружени врз принцип на заедничка сопственост и заеднички труд, како доброволна заедница во која сите членови споделуваат исти идеи, интереси, средства, сопственост, власт, работа и приходи, понекогаш и партнери и деца. „За разлика од комуната, во која сите влегле за да живеат заедно, ден и ноќ, во добро и зло, има луѓе кои сакаат да фатат пустелија, да живеат сами, одвоени од останатите, на кои им е подобро или мислат дека им е подобро во молкот, самотијата, некомуникацијата, сами со своето јас! Во комуната жителите пекаат по блискост, а во пустелијата бараат прибежиште во неблискоста! Пустелијата е заедница во која може да се живее сам, што понезависен од останатите, што посамостоен, што понедружељубив, што помолчалив. Или гласен, ама со самиот себе. Намерна заедница на отуѓени поединци! Тотална спротивност од комуните! Тотална!“[4]
И еве уште еден парадокс на нашето време – проектот за антикомуната наидува на одобрување од западниот бизнис-свет и добива пари за реализација. И тоа, каде на друго место ако не во Македонија, каде што не недостигаат запустени села и гратчиња. Така пустелијата станува модерен стартап што се реализира кај нас со британски пари. Едно гратче современо во секоја денешна смисла на зборот во кое може да влезе секој кој сака да живее сам.
„...државата еднаш годишно, на три дена, ги отвора своите порти за оние кои сакаат да се преиспитаат себеси, да видат каде им е подобро, и слободно да се вратат во поранешниот живот ако пустелијата не ги исполнува нивните очекувања или им е веќе прекуглава од неа. Никој не се враќа.“[5]
Влезот во пустелијата е бесплатен. А за последиците од нејзиното постоење и одржување ќе мислиме некој друг ден, во некое друго време. Како што правиме речиси секогаш и за сѐ, изземајќи се од личната одговорност. Токму затоа овој роман го доживеав како жешка шлаканица што треба да нѐ протресе и да нѐ разбуди од самозаблуденоста, како предупредување за патот што сме го избрале и како повик да се преиспитаме, пред да биде премногу доцна.
[1] Лидија Димковска. Единствен матичен број. Скопје: Издавачки центар ТРИ, 2023, 70–71.
[2] Исто, 88–89.
[3] Исто, 274.
[4] Исто, 299.
[5] Исто, 295.
