МАЕСТРАЛЕН РОМАН ЗА СОСТАВУВАЊЕТО СМИСЛА ОД ОТКРШОЦИТЕ ЖИВОТ
Кон романот „Папокот на светлината“ на Венко Андоновски (ТРИ, 2022)
Наташа Сарџоска
Во филмот „Вкусот на црешите“, Абас Кјаростами безмилосно го препушта својот главен лик на пат кон едно непознато и несигурно подрачје во предградијата на Техеран, во потрага по човек којшто ќе го закопа откако би се самоубил. Сите знаат дека таму не треба да се оди, подрачјето е трусно, пределите напуштени, сето тоа што тој го бара нема смисла, дури можеби и самиот го знае тоа; сите се обидуваат да го разубедат од намерата и да го премислат. По неколку неуспешни обиди да поткупи или да плати некому што ќе го закопа неговото безживотно тело, Бади, иранскиот очаен маж, среќава азербејџански препаратор на животни кому му требаат пари за лек на болното дете и кој го прифаќа непристојниот предлог. Препараторот му раскажува дека и тој одамна сакал да се самоубие, но го премислил вкусот на дудинките паднати крај патот, кои потоа ги поделил со сопругата. Тој ја нашол смислата на останувањето жив во дудинките. Во тој опит Бади ги наоѓа одговорите на животот.
Таков минималистички, или во ракописот на Андоновски микроскопски чин, станува чин на бунт против ограничувањето, чин кој фрла коцка и се обложува на слободата на избор, чин-предигра со откршоците од својот минат живот, чин на средба или двобој со себеси, поглед или повик кон Бог. Се повикувам на тој филм зашто на сличен таков неизвесен пат низ животот плови Јан, кого Венко Адоновски го фрла во повеќе искушенија, во ризични премрежиња на неизвесноста и непредвидливоста – која е и суштиот живот. Јан им пркоси на лагата и лицемерието на светот на издаваштвото, на славата во книжевноста и со брутална искреност го доведува до смрт и срцев удар подмолниот германски издавач кој под изговор на елитноста на уметноста всушност – меркантилистички – ја сведува токму уметноста на пазар, неолиберално го сведува уметничкото дело на материјално добро за препродажба под привидниот предзнак на левичарските идеологии (кои дури и кратенката LGBTQIA ја сведуваат на левичарски политички идентитет) кои ја злоупотребуваат филозофијата на Маркс; Јан му пркоси на лицемерието и дволичието на бракот и световниот сентиментален живот кој неверството го крева на степен на парадигма на брачниот живот; Јан (како лик не само на Андоновски, туку и на Ками!) ѝ пркоси на правдата и бестрашно одговара не само пред судот, длабоко во себе водејќи разговор со Бога, исправен пред големата догма: „колку вреди човечкиот живот?“, или „дали повеќе вреди еден човечки живот наспроти животот на повеќемина“, кога во моментот на избор тој избира да го спаси детето кое се бори за живот, наспроти луѓето, тие избезумени биолошки организми кои се борат навидум против животот поткупувајќи го, подривајќи го; и конечно, Јан му пркоси на демонот на егото, на ѓаволот, избирајќи да го спаси од себелишување од живот непријателот, антиподот на себеси (кој токму нас нѐ означува преку антитеза), северноевропскиот разулавен Данец, поткупувач и поткопувач на кревките значенски системи на човештво зашто, како што напиша и Булгаков: „што би правела твојата добрина, ако не постоеше злото, и на што би личела земјата, ако исчезнеа сенките?“.
Она што е сигурно е дека Јан е спремен да се откаже од сѐ што има, од сето световно по кое копнеат сите човечки суштества. Затоа, Јан се откажува од светот за да се повлече во својата железничарска чуварска куќарка каде што секојдневно спушта и крева рампи за возови, и каде што (најважно од сѐ!) чувствува „копнеж“; парадигмата на празно место, на напуштен простор, на неместо (Марк Оже), на антиместо е тука најсилна: имено, токму таа мала чуварска куќарка го наведува кон практикување понизност, послушност, молк, созерцание; Јан вели: „Само копнеж чувствувам на ова место, каде немам ништо свое. И затоа ми се допаѓа ова грозно место“. Затоа, во овој роман копнежот (таа горешта, врела, неисцрпна онтолошка жештина!) не се чувствува во изобилието и раскошот на световниот живот, туку во празниот простор, во тишината каде што Јан ја произведува лишеноста од светот; во набљудувањето оддалеку на светот, тој се задоволува од спектаклот на светот. Таму, во таа перцепција и во тоа остранение, Јан е „слободен, закован на едно место, ама слободен“, зашто слободата за него протекува само низ празнотијата, низ немањето, низ немеењето. Зашто „празното, сиромаштијата е единствен гласник на вистината“. Затоа, она што главно провира и продира од романот „Папокот на светлината“ е токму таа напати обесхрабрувачка, во смисла беспомошна а сепак бестрашна, смела, невина и наивна потрага по смисла која не признава никаква пречки и пограничја. Затоа, пишувањето е премин низ себеси, вели Анри Мишо; но тоа преминување не е пријатен ниту удобен процес, не е тоа праволиниски пат со предвидливи исходи, ниту е рамен расчекор на рамништата на разумот, а не е ниту општоприфатлив општествен опсег – тоа е внатрешно кружно движење кое не е никогаш конечно бидејќи, да се послужам со врховната мисла на Бергсон, тоа внатрешно време е циклично, кружно, бесконечно. Оттаму, Андоновски мистично ќе напише: „илузија е дека се враќаме некогаш истите дома: секогаш се враќа некое друго јас од она јас кое заминало“.
Оттаму доаѓа и трансцендентниот предизвик за остранение: во романот на Андоновски постоењето не се сведува на исто рамниште со мислењето (кое нужно имплицира говор, кој нужно имплицира зло: затоа авторот и често се повикува на големите семиолози, на Кристева, на Слотердајк), туку со остранението; би се рекло дури и јас се остранувам значи јас постојам, или јас отстранувам сѐ што не е живот, јас од себе го отстранувам сето она што ми одзема или ме оддалечува од животот – во чиста феноменолошка смисла – јас себеси се отстранувам од местото што ме боли, што ме удира, што ме предава и смалува како човек, зашто јас сум си најголемиот егзистенцијалистички потфат, јас пребивам и престојувам во привидната световна бесмисла само за да ја најдам мојата смисла, смислата на моето постоење кое не е смислено да биде нужно и исклучиво биолошко, но кое е промислено од Бог како врховна и неистражена смисла во структурите на трансценденталноста каде што се губи и се наѓа Јан, односно Другиот Тој, како производ на субјективниот ум, како епител меѓу двојството на личноста, кое како да станува условувачки пркос да се биде (макар и некако) во светот.
Хелен Сиксу вели дека љубовта (како онтолошка димензија, не како сентиментален понес) може да го најде патот до нас, да нѐ најде само ако се изгубиме себеси, а тоа губење на себеси е најголемата и најкрвава битка во нашиот живот: губењето на егото, на суетата, на сликата на себеси, на маската од себеси. Оттаму, Јан и се предава, првин на световно послушание (симболично) спуштајќи и кревајќи рампи – каде што рампата е означител на себеограничувањето, а слободата не е анархиски концепт ниту крвав револуционерен чин којшто наложува зло, според Андоновски, туку таа се состои токму во себедодржанието, во себесодржанието, во себеограничувањето, во себеостранението, затоа е и опасна и ризична, затоа што јас знам што од мене ќе излезе кога ќе се пуштам, но не и кога ќе се задржам – а потоа се предава на духовно, монашно послушание, но не за да се исчисти за монашкиот живот туку да се врати светол (или со јазикот на позитивната западна психологија, просветлен) во световниот живот. Тоа е смислата што тој ја наоѓа по или низ низата неуспеси, порази, понижувања и промашувања во светот. Зашто само провидението за таа конечна светлина која не знае за сенки му дава смисла на нашето почетно и базично биолошко постоење (кое е само појдовна точка кон градење на свест за бидување во светот); зашто светлината извира токму низ контрастот, низ конфликтот меѓу темнината и светлината.
Но Кјаростами и Андоновски не се единствени: и Бергман во филмот „Персона“ ja заветува на молчење Елизабет Воглер, ја отсекува од светот, ја сместува во психијатриска болница каде што низ психолошки ужас таа се соочува со сообразувањето на личноста и на личниот (во психолошкиот речник) идентитет, со лудилото и со ужасот на себството; Елизабет вели: не сакам да зборувам зашто не сакам да лажам. Таа се крие од светот, се отстранува од светот, ужасена од она што го гледа на ТВ – сцена на саможртвување преку самоубиство во Виетнамската војна. И Јан на сличен начин се крие од светот зашто вели дека светот го плаши, светот му создава страв. Јан вели: „Се плашев од светот. Беше целосно не само непредвидлив и алеаторен, туку беше зол. Агресивен. Опасен како врв од гол нож допрен до моите гради во раката на непознат и непредвидлив човек“. Тоа зло кај Андоновски е „капиларно“, „анонимно“, растворливо како сол во вода која понира, како прашина која се „дисеминира насекаде“, во секоја структура на нашето општествено, политичко и јазично постоење. Тој свет Андоновски вешто го опишува и означува (речиси со термините на слободниот пазар и економијата) како „машина за производство, пакување и продажба на страв, и сите ние, отрпнати во таа култура на стравот, веќе и не препознаваме колку многу и од што се плашиме. Направена е инфлаторна спирала на стравот, негова целосна амортизација; само по интуиција им се иставаме на насилниците и сејачите на страв, додека не ни пукне филмот (...) кога сакаат да ни го земат и најинтимното нешто, леглото“.
Затоа, патем, Андоновски остроумно ќе наведе дека „неверството е сржта на нашата острастена цивилизација: таа цивилизација и постои само затоа што изневерува сѐ и не верува во ништо, ама според верата со која верува дека ништо не заслужува верба – е најзатолчен верник на кој му нема спас“. Затоа, според нашиот врвен писател, токму „вистината најсилно се изразува преку апсурди“, преку откршоци. Во трилогијата „Жената од Порто Пим; Индиско ноктурно; Работ на хоризонтот“ што ја преведов од италијански на македонски, Антонио Табуки ќе напише: „вардете се од избраните парчиња“. Венко вели „откршоците се најпривлечни, зашто острастуваат, бараат да ги завршиш, заокружиш, да им дадеш смисла“. Иако Андоновски не ги милува латинизмите, јас како филолог по латински јазици би се послужила токму со еден таков: пропагација; зарем не се шири свеста за постоењето токму од избраните парчиња, од откршоците, од поимите и предметите, чувствата на кои ние преку личното искуство им даваме смисла?
Или, понатаму, зарем не е „секоја свест, свест за нешто“, согласно со феноменологијата на Хусерл; или ако за Хајдегер „да се биде“ значи „да се биде во светот“, тогаш филозофијата на трансценденталноста нѐ зафрла на едно заслепувачкиосветлено рамниште кое е полно со закани и предизвици, зашто за Хајдегер тоа да се биде во светот имплицира движење, прогресивен процес, инфлаторна дигресија (можеби), настанување низ, дисеминација на себеси во светот, себераспрскување во светот – токму како да сме состави, соединенија, суштества настанати од папокот на светлината, токму како што Јан се распрснува и посејува во секоја човечка состојба (Хана Арент) во којашто се наоѓа или се зафрла – зашто стварите ја имаат или ја добиваат онаа смисла што ние им ја даваме преку нашиот опит (не обратно!), зашто чуварската куќарка не е ништо апсолутно што ќе стапи во контакт со нашата свест, туку е ствар што ние ја создаваме во свеста; затоа Хусерл гледа во свеста еден несведлив настан кој не може да биде претставен со никаква физичка слика, освен можеби со сликата на распрскувањето (онтолошки, се разбира!). Да знаеш нешто значи да се распрснеш кон нешто: во секоја ситуација Јан излегува од границите на себството, тој постојано се исфрла од себеси, тој дури и се отстранува од животот на другите зашто за него тоа е чин на „верност“, зашто нема љубов кон ближниот без верност кон ближниот, односно кон себеси, зашто „го сакаме својот ближен како себеси“. Или, еве уште поточна метафора: Јан се исфрла себеси како трапезист кој скока од трапез, но кој за разлика од циркускиот акробат, не ги гледа рацете на колегата акробат кои ќе го задржат за да не падне и да не се столчи; значи, Јан секогаш и со доверба се фрла кон неизвесното, непознатото, неискусеното, непрегледното. Според Сартр, свеста е јасна како силен ветер, зашто во неа нема ништо друго освен движење надвор од себе, бегање од себе, лизгање вон од себе. „Ако по некакво чудо, вие би влегле ‘во’ нечија свест, би биле зафатени со виор и повторно исфрлени надвор (...) зашто во свеста нема никакво ‘внатре’; таа е само надворешност на себеси самата и тоа од неа прави апсолутно бегство, тоа одбивање да биде состојка, супстанција“, ќе напише Сартр.
Јан е оттргнат од себе самиот токму преку таков прогресивен след на распрскувања, раслојувања или расејувања на личноста, секогаш на работ од онаа состојба во која неговото себство може да се овоплоти од тие распрскувања, бидувајќи често отфрлен, отстранет дури и од својата природа, често дури и во гротескни и парадоксални состојби на казнени процеси (каде што адвокатот му е монах!) или на суривања на себеси, често иставен од својата природа и зафрлен во еден рамнодушен, непријателски и нечовечки свет, свет на зло, на неверство, на предавничка догма, на слепа правда. Но Јан длабоко во себе знае дека да се биде значи преку свеста да се расееш во светот, да се распрснеш во светот, значи да ја напуштиш и да си заминеш од ништотноста на светот за да ја најдеш смислата на светот и тогаш да се распрснеш како свест за светот. Затоа овој роман за мене е длабоко егзистенцијалистички. Се движи по трансцендентални насоки, затоа што докажува дека постои циклично внатрешно време, зашто сѐ друго е илузија, зашто таа свест што Јан ја стекнал, доколку би се вратила назад на она што била, кога би се совпаднала со својата претходност, веројатно би се уништила себеси. Затоа и според Хусерл свеста има потреба да постои како свест за нешто друго од она што е таа самата. Во тоа се состои и интенционалноста на животот на Јан.
Жан Лик Нанси вели дека зборовите „вера, надеж и љубов“ содржат нешто што може да настане, да се произведе само отаде, од другата страна, надвор од системот. Љубовта навлегува во најтенката и длабока интимност на личноста, таа бара ослободување од самотијата во пресрет на другата личност, средба во значенската смисла на „Јас настанувам во допир со Ти“, како што вели Мартин Бубер, или „градење бел манастир“, како што вели Венко Андоновски. Зашто „средбата со Другиот е моја непосредна одговорност за Другиот. Одговорност за Ближниот кој е несомнено најстрогото име на она што го нарекуваме љубов кон ближниот свој, (...) љубов во којашто етичкиот момент го надвладува острастениот момент“, вели Емануел Левинас во „Меѓу нас: есеи за размислата за другиот“. Затоа овој роман на Андоновски за мене е пред сѐ хуманистички, бидејќи тој го почитува човечкиот живот – но не преку исчитување и толкување на Декларацијата на човековите права на ООН, туку затоа што има нешто повеќе од тоа, зашто по својата смисла и суштина е духовен, интимно човечки, раскошно мудар и моќен, трансцендентален роман. Но и затоа што докажува дека „нема одговор на прашањето што е човек“, како што вели Кант (и тоа сигурно не на оној легален, административен или декларативен, деноминаторски начин!), бидејќи „човекот е отворање на место за смисла, (...) но човекот не е ни Син Божји ниту господар на природата“, како што рече Нанси во интервју за Радио Франс од 3 јануари 2021 г. Овој роман има големо значење токму поради тоа што храбро и одговорно се подигнува кон деконструкција на христијанството или, поточно, зашто она што е врежано во основата на христијанството, како што вели Нанси, се токму тие три значења кои воопшто немаат лаичко значење: „вера, надеж и љубов“, туку им даваат смисла можеби токму на некои навидум недостижни, а сепак можни димензии на постоењето во светот, како што докажува Андоновски. (Можеби не случајно Бергман го започнува филмот со проектирање слики од Христовото распетие и убивање на јагне). Но тоа е и предизвикот на настанување на личноста на Јан. Неговата личност настанува надвор од светот за да се движи потоа кон светлината, кога тој го спасува од обид за самоубиство онеспособениот Данец, кој не е никој друг освен Другиот, немоќниот, кој и покрај слабоста, потиштеноста, неможноста, физичкото ограничување, го предизвикува и исправа Јан пред низа искушенија. Така Јан се подложува на процес на испрашување; се распрснува надвор од себеси. Така Јан расејува смисла во своето постоење и во свеста за светот. Така Јан се пропагира [1], односно се шири надвор од себеси. Зашто како што вели Левинас: „единствената апсолутна вредност е човечката можност да му даде приоритет на другиот над себеси“.
Како антрополог ги истражував граничните жители, недефинираните луѓе, или луѓето кои одбиваат да се идентификуваат, лиминалните зони на личноста, односно граничните предели, оние подрачја каде што „привлечноста на падот“ (според романот на Андоновски) е поголема, бидејќи е вртоглава, отколку сигурноста на „работ“, но пред сѐ, бидејќи не ме привлекуваше очигледноста на човечкото постоење и бидејќи верував во бесконечните можности на човечкото суштество. Романот на Венко Андоновски маестрално, врховно ги истражува токму тие подрачја, и тоа на повеќекратни рамништа: од книжевно преку семиолошко, од онтолошко преку трансцендентално, па сѐ до едно спиритуално поимање на постанувањето личност преку пеколниот премин низ светот, па сѐ до реизмислување на љубовта којашто – да се надеваме – можеби сѐ уште не е изгубена во овој свет, затоа што во таа љубов има нешто што оди подалеку и повисоко, отаде човечката личност. „Во љубовта не ја љубам човечката личност, туку нешто што ја надминува личноста“, вели Нанси. Верувам дека Јан научува да љуби кога решава да спаси еден човечки живот жртвувајќи го својот, кога на човечкиот живот на другиот му дава „приоритет над својот“.
Во ова ремек-дело, како и во овој свет, „сѐ што гледаме говори за невидливото“; во овој роман – во чијашто заднина често го слушав Моцартовиот „Реквием“ – Јан се очистува од светот за да се врати во светот. Ама тој се прочистува не само преку монашко послушание и понизност, преку ужасот на парадоксот и субјективната логика, туку и преку борба со тегобните и мрачни страсти на своето его, за да стане подобар човек – оттаму моето сартровско читање на романот, бидејќи егзистенцијализмот е хуманизам, зашто ништо човечко не му е туѓо, бидејќи дарот на љубовта се состои во препуштањето НА Другиот, но и ЗА Другиот. „Затоа страста е времена, а љубовта вонвремена“, вели Андоновски, бидејќи егото трансцендира. Во тоа и се состои феноменолошката матрица на овој роман, зашто на човека не му е нужно дадена свеста во светот, иако често погрешно така се мисли – па оттаму безграничниот и бестрашниот човек прави со светот (и со природата, и со душата) сѐ што нагонски ќе му падне на ум, поточно на порив – туку човекот треба да го заслужи овој свет, да заслужи да биде (свест) во овој свет.
