СВЕТОТ СЕ ОТВОРА ЗА НОВА РАНА

ЛИДИЈА ДИМКОВСКА
поетеса, романсиерка и теоретичарка на книжевност 

Пишува: Ана Јовковска

А. Ј.: Честитки за наградата „Браќа Миладиновци“ на Струшките вечери на поезијата за вашата седма поетска збирка „Гранична состојба“ во издание на „Или-или“! Во поговорот на книгата писателот Гоце Смилевски пишува: „Песните се директен одговор на горливите прашања кои ги поставува актуелниот миг, и кои се поврзани со егзистенцијалните тегобности, личното и колективното сеќавање, односот на историјата и сегашноста, мигрантството, засилувањето на ксенофобијата, исчезнувањето на хуманоста и солидарноста, неизвесностите на постоењето – сето она што ни го донесе почетокот на векот, или што ние му го донесовме на овој век, од кој истрошивме дваесет и една година“.

Што најсилно Ве болеше додека ги пишувавте стиховите на „Гранична состојба“?

Л. Д.: Многу Ви благодарам за честитките, почитувана Ана Јовковска. Посакувам да Ви се враќаат само убави нешта. Интересно е што на крајот од патот на „Гранична состојба“, кој беше тежок, мачен, горлив и сложен, следуваше награда, небаре сум истрчала најбрзо од сите, сум станала маратонец на песната (се смее), а песната е секогаш промисла. Сепак, наградата сама по себе е убава и честита. Мило ми е што членовите на жирито (Атанас Вангелов, Искра Гешовска, Луљзим Хазири, Весна Мојсова-Чепишевска и Сашо Огненовски) во песните препознале нешто повеќе или поинакво – соголување на егзистенцијата до радикалните полови на возможното, на заумното, на издржливото. Во „Гранична состојба“ се дадов себеси до крај, отаде крајот е само уште почетокот, но за секој почеток е потребно (ново) време.

Ние сме уште во пандемиско време и иако мојата песна „Збогум 2020“! ја брка годината што ни го донесе злото/чумата на денешницата, 2020 година се развлече и во 2021, па така, како што годинешните Олимписки игри во Токио беа – Токио 2020, и нашиот живот застана и се вкочани во 2020, иако веќе ја ситниме и 2021-та.

И мене ме болеа тие вонредни околности на животот: тивкото умирање на татко ми во мое отсуство, затворените граници, грижата за блиските и за другите луѓе пред инфективните клиники, смртта што се релативизираше како во типична војна и стана статистика, математика, архива.

Граничната состојба е вкочанување на постоењето. Соочување со себе. Огледување во другиот. Равенка меѓу човекот и човештвото, меѓу поединецот и светот. И како што Карл Јасперс вели дека егзистенцијата ја изразуваат несигурноста и конечноста, кои човек ги запознава во гранични состојби како што се смртта, грешката, борбата, патувањето, загубата, и мене ме болеа тие вонредни околности на животот: тивкото умирање на татко ми во мое отсуство, затворените граници, грижата за блиските и за другите луѓе пред инфективните клиники, смртта што се релативизираше како во типична војна и стана статистика, математика, архива.

Кога почна епидемијата и останавме затворени во домот, неколку дена чувствував некаква полетност. Го чувствував изобилството на времето и си реков: Е, сега ќе можам да си го пишувам романот што стоеше започнат во различни датотеки и на хартии. И почнав да раскажувам кога сфатив дека најавените „две седмици затвореност“ ќе продолжат до бесвест… Дека на крајот од тунелот не се гледа светлото, дека нема да можам да ги видам најблиските на илјада километри од мене, дека ми преостанува само секојдневната прошетка по кејот на Љубљаница и моите безброј прашања што си ги поставував себеси, но очекував одговор од реката. Во еден од тие денови почнав да ги пишувам песните од „Гранична состојба“, како во екстаза, со пенкалото длабев во хартијата, длабев во себеси и сосема заборавив на романот. „Гранична состојба“ ми беше излез од себе и од светот во кој се најдовме сите до еден, различни а исти.

Нашиот свет е како бродот Титаник. И ние, како и градителите на бродот, мислевме дека светот во кој пловиме е непотонлив, а очигледно е дека тоне пред наши очи. Надградуван според најсовремените технологии, мислевме дека никој и ништо не му може, но неочекувано удри во сантата мраз наречена корона-вирус.

А. Ј.: Верувавме дека после пандемијата човештвото ќе направи квантен скок кон свесноста. Се прашувавме ќе биде ли човекот уште поотуѓен и роботизиран, производството автоматизирано, комуникациите дигитализирани, или, пак, ќе стенеме посвесни и разбудени? Ќе се сменат ли приоритетите на државите во смисла на градење силно јавно здравство и вложување во науката, образованието и културата, наместо во оружје? Каков Ви е впечатокот?

Л. Д.: Бев многу голем оптимист на почетокот на епидемијата. Мислев дека ќе нѐ потсети на старите вредности, на чесноста, скромноста, блискоста итн. Но кога седнав да пишувам есеј за пандемијата што ми го побараа од Саемот на книгата во Лвов, Украина, сфатив дека нашиот свет е како бродот Титаник. И ние, како и градителите на бродот, мислевме дека светот во кој пловиме е непотонлив, а очигледно е дека тоне пред наши очи. Надградуван според најсовремените технологии, мислевме дека никој и ништо не му може, но неочекувано удри во сантата мраз наречена корона-вирус. Ни бродот Титаник ни светот не беа само приказна за потонатите соништа да се биде богат, среќен и успешен…

На крајот од тунелот не се гледа светлото… Дека нема да можам да ги видам најблиските на илјада километри од мене, дека ми преостанува само секојдневната прошетка по кејот на Љубљаница и моите безброј прашања што си ги поставував себеси, но очекував одговор од реката.

A. J.: Во образложението за наградата на жирито на СВП се вели: „'Гранична состојба' е поетска книга која предупредува насочувајќи ги нашите погледи кон средиштето на отворените рани на светот“. Кои рани најтешко се исцелуваат?

Л. Д.: Најмногу боли личната трагедија и несреќа. Колективните трагедии, колку и да се силни, не можат да ја надвладеат индивидуалната болка. Сепак, ме болат и сите неправди на светот. Ме болат сите лоши вести на вечерниот дневник, сите загуби на животи во војни, бегства, ме боли кршењето на човековите права, ме боли тоа што правата на жените секогаш одново се ставаат на агендата на политичарите, верските поглавари, партиските самити… Ме боли и тоа што наоколу се градат ѕидови од бодликави жици, тоа што и покрај драматичната универзална реакција на смртта на малиот Ајлан Курди, и понатаму умираат деца низ беспаќата на Европа. Ме болат авганистанските болки, многу, многу нешта ме болат, чинам ќе снема простор за набројување. Светот се боли себеси, но парадоксално, и се зацелува, како утробата на Прометеј. Секогаш одново се отвора за нова рана и се затвора, сè е до наредната.

Најтешко се зацелуваат раните што остануваат после нерасчитени односи, чувства, мисли, сеќавања. И зад мртвите остануваат „вина на совеста / грешки, замерки, / спорови недорешени, / неисполнети ветувања, / неодговорени прашања, / делби, сомнежи, / болка и копнежи, / спротивставени гледишта / идеолошки буништа, / трошка презир и некоја лага, / меур љубов и грутка тага, / каењето дека требало почесто да се гледаме, / свеста дека требало / повеќе да разговараме, / внимание непосветено до крај, / време несподелено, / денот на последната средба, / часот на последниот повик… // Помислам ли / дека некој може да умре, / веднаш сум подобра со него. / Колку било лесно / да се биде добар / со потенцијално мртви луѓе“. За жал, предоцна е да се биде добар бидејќи луѓето се веќе мртви, а ние полни со празнотија.

Ме болат сите лоши вести на вечерниот дневник, сите загуби на животи во војни, бегства, ме боли кршењето на човековите права, ме боли тоа што правата на жените секогаш одново се ставаат на агендата на политичарите, верските поглавари, партиските самити.

А. Ј.: „Освојувајте ја својата слобода“ се клучните зборови на една од најпознатите феминистки, Симон де Бовоар, изговорени за време на студентските протести во 1968 година во Париз. Како ја освојувате слободата денес?

Л. Д.: Слободата ја доживувам како трослојна: фактичка, потенцијална и интимна. Факт е дека надвор, околу мене, не се води војна и не гинат луѓе, па можам слободно да излезам на улица и нема потреба да трчам и да се веднам пред намерен или заскитан куршум. Да ги прашаме, на пример, граѓаните на Сараево од деведесеттите години за овој тип слобода. Слободата, пак, во вонредни околности, како што е нашата, пандемиска, е потенцијална и зависи од многу фактори. Затворањето, полициските часови, мерките за заштита, па и вакцинирањето може да му ја ограничат слободата на поединецот и тој да се чувствува притиснат, без право на глас, без можност сам да решава. Но и поединецот со своето неодговорно однесување може да го загрози правото на живот на другиот. Прототип на таков поединец е денешниот антиваксер.

За жал, многу политички системи ја искористија пандемијата за своите разорни и радикални политики – да беа почесни, поотворени и поискрени и народот ќе ги прифатеше наметнатите мерки поразумно и посериозно. Сепак, потенцијалната слобода не смее да загрозува човечки животи и не смее да го загрозува човештвото.

А најважна за мене е внатрешната, интимна слобода која, пак, апсолутно е поврзана со нашето надворешно дејствување во општеството и во светот околу нас. Имам слобода на мислење, затоа пишувам што сакам и можам. Тоа не останува во мојата фиока туку станува дел од светот и самата сум одговорна за тоа. Слободата се освојува и со демократски закони и амандмани, кога се во прилог на човековите права и слободи, со почитување на другиот, со почитување на заедницата… Слободата на/во битието, пак, се освојува со знаење, паметење, почит, искрени чувства и чист образ, со отвореност и со одговорност кон себеси и кон другиот.

А. Ј.: Инспирирана од насловот на вашиот роман „Скриена камера“, за кој ја добивте наградата „Стале Попов“ и кој е преведен на неколку јазици, Ве прашувам што од скриената камера на светот Ви е интересно да гледате?

Л. Д.: Сè! Уште како мала, а веќе кратковида, во градските автобуси ги гледав луѓето директно в лице, без да бидам свесна дека мојот поглед може да ги вознемирува, нервира или да им пречи. Сестра ми тогаш ми велеше да не гледам така. А јас, бидејќи не гледав добро, не бев ни свесна дека ги гледам настојчиво и директно, мислев дека и тие ја имаат матнотијата на моите очи, па можеме да се гледаме колку сакаме, а да не си пречиме. Тоа гледање од детството ми остана и ден-денес, па неретко се вртам по непознати луѓе, ги гледам в очи, или скришум ги премерувам. Најверојатно причина за тоа е денешното око на раскажувачката во мене. Деталите во пишувањето отсекогаш ми биле важни. „Скриената камера“ е одлично помагало за мојата љубопитност, двојно око што ги забележува и нештата што на обичното око му се невидливи.

А. Ј.: Во вашиот кус американски дневник „Отаде Л.“ од октомври 2016 година напишавте: „Колку го сакаме Њујорк јас и Алеш (мојот сопруг), а сега ми се чини дека ни нему нема да му се допадне корпорациската димензија што го обвиткала. Ама Ема (мојата ќерка) би уживала во Централ парк, хранејќи ги верверичките со биолешници. Сиромашните (жени – Мексиканки, Афроамериканки, Источноевропејки…) ги чуваат децата на зафатените работни Американки. Ги сакаат ко сопствените внуци, а можеби и деца. Неолибералистички симулакруми на љубовта.“

Л. Д.: За жал, корпорациската димензија стана нешто нормално за секој поголем град, а навлегува и во помалите гратчиња, па и села. Сепак, и среде машинеријата на пари, технологија, богатство и сегрегација, секогаш ќе се најде нешто убаво и топло што ќе те поврзе со секој град, село, место на планетата Земја. Во октомври 2019 година, само неколку месеци пред започнувањето на епидемијата, бев поканета на поетскиот фестивал во Принстон, САД и со семејството решивме да одиме заедно: сопругот Алеш и ќерката Ема да престојуваат во Њујорк додека јас сум во Принстон, а потоа да им се придружам. Тоа беше ново „откривање на Америка“ за мене и Алеш, и првото доживување на американскиот континент за Ема. Безглаво се вљуби во Њујорк. Њујорк има толку многу слоеви и текстури што човек може воопшто и да не ги забележи оние нешта што му пречат, а кога си со најблиските и немаш време за тоа, нели? Одлично искуство, особено за Ема, беше тоа што престојувавме во најоддалечениот, речиси во целост афроамерикански дел од њујоршки Бруклин и во градскиот превоз често бевме единствените белци. Тоа беше прекрасно искуство на контраст и на нови сознанија за широчината на светот во кој сме современици и мнозинствата и малцинствата.

А. Ј.: „Читав една студија дека и за време на војна луѓето имаат потреба од љубовна наслада, од секс. Дури и повеќе отколку во нормални услови како еден вид антистрес терапија, опуштање и усреќување. Ама им е срам да врескаат од задоволство кога надвор се пука, а и страв им е.“

Л. Д.: Во врска со овој цитат би сакала да потсетам и на извонредната драма „Figurae Generos Historiae“ од нашиот Горан Стефановски, кој се инспирираше од книгата на германскиот сексолог Магнус Хиршфелд „Сексуална историја на Првата светска војна“. И во драмата на Горан Стефановски е присутна универзалната моќ на личните сексуални потреби во радикални времиња полни со стрес, страв и несигурност. Драмата на Стефановски за мене беше референца кога го пишував посочениот пасус од романот, поттикнувајќи ме да размислувам и за овој табуизиран дел од човековата природа во гранични ситуации каква што е војната.

А. Ј.: Во имагинарните дијалози помеѓу бабата и внуката во романот „Но-Уи“ (Или-или, 2016) се испреплетува комплексноста на семејните односи, положбата на жената во патријархалната култура, трагедијата на неприпаѓањето, болката и тагата што го следат животот надвор од рамката на татковината од која си неделив дел. Жена и носталгија, два збора во женски род. Сублимирано во една-две реченици, што Ви беше најважно да кажете преку овој роман?

Л. Д.: Многу нешта, но пред сè сакав да напишам роман за љубовта меѓу баба и внука, нивните различни светови кои можат да се допрат токму во љубовта. За неприпадноста, идентитетот, јазикот – прашања кои стануваат уште посложени кога си ги поставуваат жените во различни времиња и култури.

Секоја нова војна, автократија, тоталитарна политика прво посегнува по правата на жената, а пред сè по интегритетот на нејзиното тело.

А. Ј.: „Но-Уи“ е првиот вистински винтиџ роман во високата прозна мода во македонската книжевност. Љубов – втемелена во броени зборови во телеграма. Јазик – поробен од молк. Заборавен од преголемо сакање… Девојка која плаче по споменик како по момче; жена која со венчаница во куфер оди на крајот на светот по маж; баба која пие две мориња, Јадранското и Тиренското, налеани во очите на дедото на нејзиниот живот и на нејзината смрт“ (Оливера Ќорвезироска).

Од моќните зборови на Ќорвезироска до бројните различни толкувања на романот, да се биде паметна жена, значи ли секогаш да се биде во опасност?

Л. Д.: Секоја нова војна, автократија, тоталитарна политика прво посегнува по правата на жената, а пред сè по интегритетот на нејзиното тело. Жените и девојчињата се секогаш одново на нишан на политиката, војската, паравојската, семејното и секое друго насилство. Пред неколку дена една Авганистанка, барајќи помош од еден странски дописник, му рече со исплашен глас: „Маж ми е Талибанец“. Ме пресече нејзината реченица, ме здобиле во сржта на битието. Дури и сопствениот маж може да биде најголемата опасност за жената, не мора тоа да биде ни државата, власта, војската. Секогаш одново сум вџашена од поставувањето на правата на жените под знак прашалник. Тоа едноставно не смее да се случува во нашиот свет и век. А секогаш одново се повторува, на радикален или софистициран начин, со нож под грло или во целофан со панделка. Не, не се само паметните жени во опасност, иако најмалку се плашат да се изложат на опасност. Во опасност е секоја жена која е свесна за она што се случува околу неа, со неа и во неа самата. Помош им е потребна на сите.

А. Ј.: На едно место во „Но-Уи“ вашата хероина вели: „Не знаев дека на првиот љубовен состанок некој може да ѝ каже на девојката дека е интелигентна, обично ѝ се кажува дека е убава, прекрасна“. Сексизмот во свилени ракавици е секаде околу нас…

Л. Д.: Ах, и тоа колку, Ана. Но за тоа не се виновни само мажите, туку системот во целост со сета негова патријархално-стереотипно-парадно-рекламна и каква не обоеност! Еманципацијата е колективна димензија и почнува во најраното детство. Семејството, и тоа не само примарното, туку заедно со градинките, училиштата, универзитетите, пошироката заедница и општеството во целост ја градат и личноста на сексистот и на еманципираниот.

Мојата личност се ваја и обликува, дури и кога е тоа незабележливо, во допирот со секоја нова култура или непознат човек.

А. Ј.: Раздвојувањето на сијамските близначки Злата и Сребра во Вашиот роман „Резервен живот“ (Или-или, 2012), за кој ги добивте наградата „Стале Попов“ на Друштвото на писатели на Македонија и Европската награда за литература, прави паралела на СФРЈ и раздвојувањето на републиките. Една од дилемите во романот е – татковинството и неприпадноста. Ќе се речe дека не нè одредува само почвата од која сме се родиле, туку и сите почви на кои сме стапнале.

Л. Д.: Да, Ана, живеејќи номадски и космополитски, можам слободно да речам дека не ме обликувала само примарната татковина туку сите земји во кои сум престојувала. Од секаде сум добила некакво знаење, секаде сум станала свесна за нешто во себе. Мојата личност се ваја и обликува, дури и кога е тоа незабележливо, во допирот со секоја нова култура или непознат човек. Патувањето за мене е буквален прозорец кон светот, ако не и врата, понекогаш чинам дека се фрлам низ него, понекогаш ширум го отворам и го канам во себе. На светот нема ништо поубаво од светот (се смее).

Имајќи повеќе домови, имајќи го светот за дом, понекогаш сум стодомна, а понекогаш бездомна.

А. Ј.: „Домот е чувство, не простор.“ Каде се чувствувате најмногу дома?

Л. Д.: Секаде и никаде. Во тоа е несреќата на среќата да се биде секаде, во тоа е среќата на несреќата да се биде само некаде. Судбина, промисла, одлука, избор – сè е и ништо не е. Имајќи повеќе домови, имајќи го светот за дом, понекогаш сум стодомна, а понекогаш бездомна. Преселбите го релативизираат значењето на домот и неговата класична дефиниција останува надвор од дофатот на моите внатрешни раце и нозе кои стојат на некое тло наречено дом, а веќе мечтаат по ново. Секако, не мора да се патува далеку за да се види уште подалеку, може да се патува и во себе за да те обликува внатрешното патување.

Мојот живот, и покрај сите далечни и блиски преселби, патувања, адреси, хотелски соби, всушност, најмногу го има обликувано македонското село Шлегово, каде што ги поминав првите години во детството. Старата куќа на баба ми и дедо ми, зајдисонцето низ прозорецот од собата со историските книги на вујко ми, лозјето Спас, нивата со тутунот во областа Манастир, кладенецот со студената вода во Габреш, Бабина чешма на која го поевме Ѓурче, гумното на плевната со летните вршидби и жеги, селската црква со праг пред олтарот од чија чергичка секогаш се сопнував, гробиштата на кои денес почиваат и Бапче и дедо Диме. Без сето тоа сигурно ќе бев поинаква, а којзнае дали и ќе пишував литература.

А. Ј.: Единствениот начин да се сака својата татковина е да се биде во постојан конфликт со неа. Што му замерувате на македонското општество?

Л. Д.: Имате право, Ана, секогаш одново сфаќам дека ја сакам татковината бидејќи сум во конфликт со неа, односно можам да ја критикувам и да барам да биде подобра и посредена. Но знаете што, јас такви чувства негувам и кон Словенија и кон Романија, но и кон светот воопшто. Светот е мојата татковина и бидејќи го сакам, неретко сум во конфликт со него.

Нели ние, поетите, мечтаеме да го смениме? Критичкиот став, искреноста, желбата за подобра сегашност и уште подобра иднина на човекот и човештвото се клучни ако сакаме активно да придонесеме во процесот на промена кон подобро.

Инаку, на македонското општество човек не може да не му замери многу нешта, пред сè тапкањето во место точно триесет години, заглавени во транзиција која од политичка, економска и културна се претвори во лична драма.

А. Ј.: Го парафразирам Гоце Смилевски кој вели дека „Резервен живот“ е приказна за две сијамски близначки родени со споени глави, Злата и Сребра, и за нивната потрага по смислата на животот обележан од физичката мана, приказна за осаменоста, другоста и (не)прифатеноста. Низ еден интерсекциски пристап, всушност, задирате во класата, религијата, родот, сексуалноста, егзилот и меѓуетничката омраза. Вашиот наратив ја преиспитува хегемонијата на телото, односно телесноста, стигматизацијата, дискриминацијата, женското искуство, распаѓањето на Југославија… До какви заклучоци дојдовте?

Л. Д.: „Резервен живот“ ги содржи сите прашања што толку суптилно ги разоткри Гоце Смилевски и што и Вие ги истакнувате. Иако јас сакав само да раскажам приказна за две необични скопски девојчиња, кои растат во одредено време и простор, а токму времето и просторот ги дефинираат. Пишувајќи ја приказната наративно, следејќи го животниот тек од 1984 до 2012 година, хронологијата и геополитичките карактеристики природно си го најдоа своето место во судбината на ликовите. Токму затоа, пишувајќи за Злата и Сребра, всушност, пишував за мојата генерација родена во 70-тите која ги почувствува историските промени на своја кожа и сознанијата од учебниците ги преиспита во лабораторијата на сопственото постоење.

А. Ј.: Може ли да се биде идеалист денес или ламјата на реал-политиката и бизнис-прагматичноста ги голта сите надежи?

Л. Д.: Денес мора да се биде идеалист, тоа е последниот неокупиран бастион на нашето достоинство.

А. Ј.: Што Ве прави среќна?

Л. Д.: Пишувањето, растењето на Ема, љубовта со Алеш, сите мои драги луѓе, читањето, патувањата, Бог.