СИЛАТА Е НАЈГОЛЕМАТА ИЛУЗИЈА
ВЕНКО АНДОНОВСКИ
универзитетски професор, писател, драматург
Пишува: Ана Јовковска
А. Ј.: Зборувајќи за книжевноста денес, неизбежно е да се осврнеме на поимот бестселер – позајмен од зоната на економијата, а не од зоната на есетиката. Ве цитирам: „Кога на обичниот човек ќе му се спомене книжевност, тој автоматски помислува (речиси како Павлов рефлекс) на лесни сезонски бестселери со милионски тиражи, а не на Шекспир, Сервантес, Данте или Кафка“. А вие, кога помислувате на Шекспир и на Кафка, на што, всушност, помислувате?
В. А.: Прво: на човекот. И на неговото место во вселената. Прашања што во оваа доба на постхуманитет изгубија на значење. Треба да се прашаме повторно: што е човекот, и поважно: кој е човекот, зашто тој не е предмет или стока (за да биде „што“), од каде доаѓа и каде оди? Во најновиот роман, Папокот на светлината, што ќе се појави наесен, напишав еден библиски палимпсестен симулакрум на библиските мудрости: „И виде Господ дека меѓу луѓето сѐ почесто се раѓаат животни, и се растажи многу“. Тоа се вистинските прашања за еден уметник, за еден писател денес. Книжевноста е многу важен органон, инструмент за познание на светот и Вистината. Книжевноста не е забава, иако не е грев да биде и тоа. Корпоративниот капитализам создаде и од уметноста – производ и маркетинг.
Но за мене книжевноста е повеќе од писателска слава, милионски тиражи и купишта оставени недочитани бестселери на плажа. Таквите бестселери се потрошна стока, како и кондомите и фастфудот, тоа е книжевност што ја викам „Мекдоналдс книжевност“. Глобализацијата ја рашири таа симулација на уметноста, таа плитка површна перцепција на човекот, таа книжевна естрада која се базира врз побарувачка и потрошувачка, врз задоволување потреба, а тоа значи – врз навика.
Книжевноста не е забава, иако не е грев да биде и тоа. Но за мене книжевноста е повеќе од писателска слава, милионски тиражи и купишта оставени недочитани бестселери на плажа.
А. Ј.: Сите убави работи се комплексни. Па така, нема црно-бело гледање на нештата во вистинската книжевност. Велите: „Кај Достоевски, централното прашање е прашањето за доброто и злото, ама не низ призма на трилерот – судирот меѓу полицајците (позитивци) и терористите (негативци)“. Во реалниот секојдневен живот каде ја гледате борбата меѓу доброто и злото?
В. А.: Во општеството таа борба меѓу доброто и злото е дел од површна политичко-идеолошка мелодрама: во неа едни се (сите до еден) добри, а другите (сите до еден) зли. Ние живееме во таква политичка мелодрама: едните (леви или десни, се менува тоа) се напредни, а другите – непоправливо конзервативни. Јас повеќе сакам таа борба на силите на злото и доброто да ја поставам не во општеството, туку во човековата душа. Во себе самиот, во поединецот. Тука ми е голем учител Берѓаев, со неговиот персонализам. Не ме интересираат „зли држави“, „зли поредоци“. Ме интересираат зли луѓе. И посебно – добри луѓе! Човекот раѓа поредок, а не поредокот човек.
Бестселерите се потрошна стока, како и кондомите и фастфудот. Тоа е книжевност што ја викам „Мекдоналдс книжевност“.
А. Ј.: „Нема бегање од себе во вистинско вредно уметничко дело“, ќе речете. Уште помалку има во вистинскиот живот. Кога најсилно се соочивте со себе?
В. А.: При секое пишување роман, расказ или драма јас се соочувам со себе. Не можете да кажете дека сте биле „помалку“ или „повеќе“ верен кон себеси. Или сте биле верен или не. За да се разбереме, банализирам: ако сопругата го изневерува сопругот, апсурдно е да каже кога ќе се врати дома: „Ноќва бев помалку неверна кон сопругот одошто претходната ноќ“. Изгледа хумористично, но тажно е колку ние почнавме да ги квантифицираме квалитетите. Така, чекор по чекор, дојдовме и до капитулантската филозофија: да се избере помалото зло. Зло си е зло, нема помало и поголемо зло. Како што и доброто дело не станува поголемо со повисоката сума пари што му ја давате на питачот на улицата.
Во годините кога бев физички и интелектуално најсилен, ги направив најголемите животни грешки. Што значи – сум имал најголеми морални слабости. Денес најсилен се чувствувам кога ќе ја ставам последната точка на некој нов роман или драма.
А. Ј.: Силна е пораката што им ја праќате на децата во вашиот нов роман за њутајмер и олдтајмер тинејџери со наслов Имаш пчела на носот, како дел од проектот Стела и Сани, дека „само слабиот докажува дека е силен“. Кога во живот се почувствувате најсилен, а кога најслаб?
В. А.: Силата е најголемата илузија. Најубавата песна на Конески е токму „Одземање на силата“. Во годините кога бев физички и интелектуално најсилен, ги направив најголемите животни грешки. Што значи – сум имал најголеми морални слабости. Денес најсилен се чувствувам кога ќе ја ставам последната точка на некој нов роман или драма. А најслаб – кога треба да докажувам некому дека не сум виновен за нешто за што ме обвинуваат. Тогаш мојата слабост се граничи со рамнодушност: „Мислете, плиткоумници од медиумите, што сакате за мене, јас знам дека не е така како што велите“. Нема потреба човек да докажува дека е невин. Би биле многу подобри луѓе кога би се занимавале со спротивното: со увидување, признавање и окајување на сопствените грешки, гревови и слабости. За кои никој не знае. Ни општеството.
А. Ј.: Во Имаш пчела на носот Стела му вели на Сани: „Солзите се најчистото нешто во телото на човекот“. За што последен пат плачевте?
В. А.: Не плачев, само бев готов да се расплачам. Шетав низ улица во Белград. Еден питач без нога седеше на тротоарот и плачеше, гласно, молејќи за леб. Во џебот немав пари, само кредитна картичка. Го молев Бога да не ја подаде раката кон мене кога ќе поминам крај него, да одбере друг од минувачите. Но се случи токму тоа од што страхував: тој ја подаде раката кон мене. И знаете што направив, несвесно? Ја кренав раката во воздух токму во тој миг кога тој ја подаде својата кон мене, преправајќи се дека гледам колку е часот. Така го одбегнав. Ама ми се всели таква мачнина во душата што ми дојде да плачам. Ете, и таков гад сум носел во себе, ама не сум знаел. Си обезбедив алиби – брзам, не можам да дадам ништо. А можев само да се соочам со неговиот поглед и да кажам „Немам, братче. Одам на банкомат да извадам пари.“
А. Ј.: Пишувајќи за поетската збирка Ноќта е најтемна пред разденување на Игор Исаковски, го воведувате терминот искасаниот човек за да го означите „постмодерниот, дезинтегриран, отуѓен човек кој стои пред светот испразнет од смисла како пред кожурец од кој одамна одлетала пеперутката. Пишувањето така станува единствената одбрана од агресијата на симулакрумите“.
Меѓу искасаните луѓе се раѓаат и одлични поети. Би ми посочиле ли некои?
В. А.: Па еве, го споменавте Исаковски. Тој беше голем поет. Не го препознаа. Но неговото време доаѓа. А нема да ви споменам други. Знаете, во моментов во Македонија имаме најмалку триесетина поети (од сите генерации) подобри и од Ален Гинзберг и од Ханс Магнус Енценсбергер и од Јосиф Бродски. Зошто не ги знаеме? Затоа што македонскиот корпоративен капитализам не се интересира за ум и убавина. Него ги интересира профит. Убавината не е профитна. Затоа и јас се повлеков (или се повлекувам полека) од општеството. Ќе го поминам остатокот од животот во некое анонимно село, за да го напишам она што сакам да го напишам, во мир и хармонија со себе и со Бога. Можеби ќе направам таму и балканска книжевна колонија, па ќе викам драги пријатели заедно да пишуваме. Одбивам да живеам во галаксија на симулакруми и лажни вредности. Смачено ми е од психопати кои сакаат да бидат славни, историски политичари и историски уметници. Имам доволно години да ѝ се посветам само на Вистината. Одбивам да бидам искасан човек во едно општество со остри, ненаситни вилици. Сакам да бидам вилинско коњче, да го сфатам животот како еден голем ден во кој треба да ѝ служам на убавината, не на славата и парите. Сакам да знам кој сум, а не кои се другите. Сакаше и Исаковски, ама не се повлече навреме, па го растргнаа. Луѓето овде ќе ти простат сѐ, дури и криминал, ама талент – не.
Затоа и јас се повлеков (или се повлекувам полека) од општеството. Ќе го поминам остатокот од животот во некое анонимно село, за да го напишам она што сакам да го напишам, во мир и хармонија со себе и со Бога.
А. Ј.: Пандемијата како да ни ги врати сите есенцијални прашања за човекот, поставени во романите на Достоевски, Ками, Толстој, Сервантес, Маркес: кои сме, од каде доаѓаме, каде одиме, смртни сме или бесмртни, го создаваме ли ние Бог или тој нас, зошто сме грешни… Кои прашања ве мачат најсилно низ оваа здравствена и хумана криза предзивикана од корона-вирусот?
В. А.: Прашањето е само едно: каде ќе им одат душите на оние кои не се свесни дека имаат души? Своите души, раскошни харфи, со златни струни способни за најубава симфонија, подарени на секој човек без исклучок со раѓањето, низ животот полека ги сведуваат на една или две струни: првата е – лакомост за материја, а втората – страст по телесни задоволства. Од тие две ноти – човечка симфонија не бидува! Да се задоволуваат најниските страсти – тоа го знаат и животните. Ним дури и не им се потребни капитализам и потрошувачко општество за да ги задоволат тие елементарни страсти. Дури, свесен сум дека ги навредувам животните: кај нив тоа и не се страсти, тоа се обични биолошки потреби, за храна и за размножување. Животните јадат колку што им е доволно, не прават складишта храна, која потоа би ја продавале на сиромашните.
Луѓето од своите потреби прават страсти и стануваат зависни од нив, а потоа стануваат и несреќни, зашто задоволувањето на една страст (на пример, лакомоста при остварување профит), веднаш ја засилува истата страст откако била задоволена. Ако сум остварил профит од 10.000 евра, штом ќе ја остварам таа своја потреба (навистина ми требале тие 10.000 евра), почнувам да размислувам за поголема сума. Животното не го прави тоа. И така, постојано фрлам слама во огнот на страста, тој пламнува, ама како и секоја слама, брзо гори, па морам да трчам по поголемо купче слама, и така станувам роб на тој оган на страста што морам да го одржувам. Корона-вирусот само ги изостри тие прашања: за три дена умре мој искучително богат пријател, бизнисмен, кој три децении се тресеше над своето богатство. И секој ден фрлаше слама во огнот на страста. Што виде од животот?
А. Ј.: Уште една моќна антиконсумеристичка порака во вашиот нов роман за деца и младинци: „Возрасните не се ни свесни дека кај децата гладот не почнува од желудникот, туку од срцето. Возрасните повеќе ги интересираат формите одошто боите. Купуваат џипови само ако се големи и со моќни форми, без разлика што не се во нивната омилена боја. Те молам немој никогаш да станеш возрасна. Нека ти остане бојата најважна“. Кои бои ви го разубавуваат животот?
В. А.: Сите бои се деца на светлината, најбрзото нешто во вселената. Боите се илузија. Тие не постојат, предметите немаат боја, светлината им ја подарува. Но мене особено ме радува тиркизната боја. Во неа гледам нешто вонвременско и вонпросторно. Немам никаква идеја зошто е тоа така. Ми се чини дека таа боја е малку „повеќе боја“ од сите бои. Веројатно тоа е сврзано со рани, детски перцепции: мојата прва љубов, во која бев вљубен, носеше тиркизни работи (се смее).
А. Ј.: „Жените се како и книгите – ако ги прочиташ без да им испишеш белешки на маргините на душата, како да не си ги читал воопшто“. Која е најубавата белешка што сте ја напишале врз женската душа?
В. А.: И кога ќе бидам студен јаглен, ќе се сеќавам на жарот со кој тивко те љубев, и ти ја зголемував температурата на душата.
А. Ј.: Имаш пчела на носот е поделен на Женска книга и Машка книга. Има ли според вас женско писмо и машко писмо?
В. А.: Се разбира дека има. Јазикот на жената поинаку ги крои поимите на светот од јазикот на мажот. А писмото е веќе стил, највисока приватна, интимна, личносна семиотичка зона. Еден од најголемите мајстори на женското писмо кај нас, пред тоа да станат цела една генерација млади брилијантни македонски писателки, беше – маж. Петре М. Андреевски. Тој успеа да влезе во кожата, дури и во гласните жици на два женски лика – Велика од Пиреј и Небеска Тимјановна во истоимениот роман. На ист начин и врвни женски писателки знаат да пишуваат машко писмо. Тоа се, реков, функтиви на добрата литература – да се пишува како маж и да се пишува како жена.
А. Ј.: Пишувате за процесот да создадеш специфична публика со свои очекувања и да ја воспитуваш, негуваш и образуваш. Сметате дека тоа се „цели кои си ги поставуваат само писатели кои се свесни за значењето на она што Ханс Робертс Јаус го нарече ’третата страница на литературата‘ во книжевната комуникација (првата е авторот, а втората е самото дело). Тоа се оние писатели кои го уважуваат читателот не само како прост ’консумент‘ или купувач на книга, туку како некој кој треба духовно да расте, односно да расте заедно со писателот. Има многу просветителско-рационалистички елементи во таквото сфаќање на литературата, но и многу од теоријата на рецепцијата“. Кои современи македонски писатели би ги вброиле во оваа категорија?
В. А.: Живко Гроздановски. Румена Бужаровска. Давор Стојановски. Петар Андоновски. Гоце Смилевски. Митко Маџунков. Блаже Миневски. Оливера Ќорвезировска. Елена Пренџова. Винка Саздова. Знам дека ќе се лутат многумина што не се споменати, затоа и не сакав да споменувам имиња, ама ме навлековте. Пишуваме на „мали“ теми, не за макроисториски наративи, се занимаваме со малиот човек. А токму малиот човек е цела вселена. Како кажа прочуениот владика Николај Велимировиќ, еден од најголемите интелектуалци меѓу духовниците на Балканот: „И сите сонца од вселената да застанат на едно место, никогаш нема да ја осветлат тајната на еден единствен гроб“. Што значи – човекот е тајна, не историјата. За мене човекот е единствената и најшифрираната мистерија на универзумот. Пишувањето има смисла само како декодирање на таа вселенска шифра.
Денес политизацијата и продажбата се два погона во фабриката на човековите чувства.
А. Ј.: Во вашите книжевни и културолошки студии со луциден наслов Достоевски и Мекдоналдс (ТРИ, 2019) пишувате дека најпродаваната книга се смета за најдобра книга, според еден пазарен параметар. Книжевноста никогаш порано не беше толку трговија колку што е денес. Која друга трговија денес исклучително ви пречи?
В. А.: Политичката, односно идеолошката. Притоа не мислам само (иако е тоа највидливо) на распродажбата на македонските национални интереси (идентитетот), туку и на секоја политизација на изворното човеково чувство. Денес политизацијата и продажбата се два погона во фабриката на човековите чувства. Прво се политизираш, потоа се продаваш, по секоја цена, за да можеш да јадеш и да опстанеш. Секоја капиталистичка економија служи, во крајна рака, за производство на колективни општи места, не за раѓање на индивидуални духовни вредности. Финалниот производ од таа наша корпоративна цивилизација е – фабрикуваното чувство. Денес никој не кажува што навистина мисли, а уште помалку што чувствува. Српскиот филозоф од европски калибар Никола Милошевиќ во еден свој знаменит есеј говореше за поимот „алиби во културата“. Сите ние денес бараме алиби за фабрикацијата на нашите чувства, ги фалсификуваме чувствата, за да стекнеме корист, каква-таква. Примерот на Милошевиќ е сликовит: во еден лифт се вози хомосексуалец со уште двајца мажи. Едниот маж на другиот му раскажува виц за хомосексуалци. Двајцата се смеат гласно. Хомосексуалецот мора на сила да се насмее, за да си обезбеди културно алиби дека не е хомосексуалец, и дека припаѓа на онаа култура која не е пријателски расположена кон хомосексуалците. „И јас сум еден од вас“ значи таа негова смеа. А не е еден од нив. Неговото изворно чувство е – јас сум хомосексуалец, и ми се гадите додека им се смеете на хомосексуалците. Така, тој се смее за да не биде отфрлен. Споредете го ова со нашиот однос со партиите денес. Ако не им кажете „И јас сум еден од вас“, без разлика што не сте, ќе пропаднете. Ќе бидете жигосан и отфрлен. Таа трговија со елементарните чувства – љубов и омраза – многу ми пречи. Порано говоревме за полиција на мислите, сега веќе секој од нас си има во себе и полиција на чувствата.
Порано говоревме за полиција на мислите, сега веќе секој од нас си има во себе и полиција на чувствата.
А. Ј.: Сме зборувале и другпат за уметноста како последна оаза на индивидуалноста. Ќе речете: „Бестселерите се фабрикуваат според точно утврден рецепт за да може да се продаваат како стандардизирани производи. Тие се продукти на некреативен, автоматизиран занает, на фабричка лента. Еден вид естетски нихилизам од типот на Марсел Дишан и неговиот прочуен поим на ready made уметност, со оној славен писоар, цинично и наречен фонтана“. Така е и во филмската уметност или можеби посоодветен термин би бил филмската индустрија. Сепак, и покрај ниската естетска вредност, лажниот морал и проблематичните вредности, кои книги и филмови – бестселери ви го задржаа вниманието?
В. А.: За мене не е комплимент да бидеш бестселер писател. А секаде за мене ќе најдете таква формулација: бестселер писател. Тоа дури и ме навредува. Мое е да бидам добар писател: јас да сум задоволен од напишаното. Тоа е првата и најважна работа. На второ место е да бидам читан писател; да имам своја публика. И дури на трето место доаѓа „бестселингот“: да бидам – продаван писател. Секој сака и да заработи за живот, нормално. Но јас разликувам два типа бестселери: едни се оние кои доаѓаат од перата на големи и славни книжевници, а други се оние кои ги пишуваат имиња кои се појавуваат, блеснуваат за миг и потоа исчезнуваат. Од овие новите, не знам ниедно име. Но забележувам дека некои од нив се вистински мајстори за жанрот трилер.
Функцијата на трилер ќе ја најдете и кај еден Умберто Еко, во Името на розата. Таму трилерот е функција на текстот, не гол жанр како кај евтините трилери на современите трилер-писатели, што се намножија толку што можеш да ги ринеш со лопата. Трилерот е дел од она што Ролан Барт го викаше енигматски код на едно дело, оној код кој не ти дава да ја оставиш книгата додека не ја прочиташ до крај. Денес трилерот, од функција на литературата, се претвори во соголен самостоен жанр, кој само забавува, го крева книжевниот адреналин кај читателот, ама од него нема што да се научи: гносеолошкиот капацитет на „голиот трилер“ е нула. А јас веќе реков дека за мене книжевноста има смисла само ако сознава, ако има гносеолошка доминанта. Имам омилени бестселери кои се од постар датум. Еве само неколку: Достоевски, Свето писмо, Дон Кихот, Маркес, Кафка, Монти Пајтон, Бертолучи, Спилберг, Милош Форман (посебно Амадеус), Никита Михалков...
А. Ј.: Културата на стравот и нејзината моќ за управување со толпите е во фокус на вашите интереси. Постојано да се плашиме од нешто – од пестициди, преку канцерогени елементи до лет со авиони, озонска дупка или терористи. За потребата да се создаваат потрошувачи на „лековите“ против стравот. За романите во кои доминираат грабнување деца од сити молови, трговија со органи, стигматизација на муслиманскиот свет, евтини приказни за забранетата љубов... Го цитиравте дури и Ларс Свендсен велејќи: „Секоја доба има свој страв, но се менува она од што се плашат луѓето“. Па, тукa имам две прашања. Прво, како да останеме имуни на културата на стравот?
В. А.: Нема друг начин освен да се рационализира стравот. Најголем дел од стравовите што ни ги продаваат не се реални и веројатноста да настрадате е многу мала. Но сепак, ни ги продаваат, зашто таа индустрија на стравот сака да заработува од продажба на лекови против стравот. Според тоа, само рационалното размислување може да ве ослободи од стравот: каква е веројатноста токму јас да бидам жртва на самоубиец-бомбаш во некој сити мол? Стравот денес е стока, која се продава и која создава зависност кај човекот, како да е хероин. Медиумите на насловните страници јавуваат само за големи авионски несреќи, бомбаши-самоубијци, киднапирани деца. Тоа го прават намерно, за да се шири стравот, кој е моќна политичка алатка за управување со луѓето. Јас со сите тие стравови се справувам на два начина: прво, ги игнорирам тие медиуми кои прогнозираат црни сценарија за цели држави и народи, дури и за цело човештво (едноставно не ги читам), а второто е – верувам во виша сила, во некоја универзална космичка интелигенција (теолозите и верниците ја викаат „Божја промисла“), која ме штити и нема да дозволи злото да победи. Тоа најмногу ме смирува: дека има некој во чии раце сум, и дека тој некој чувствува љубов кон мене како кон негово чедо и дека нема да дозволи да ми падне врз главата метеор на улица.
Стравот денес е стока, која се продава и која создава зависност кај човекот, како да е хероин.
А. Ј.: Од што тогаш се плашите вие? На кои стравови сепак не успеавте да им погледнете директно в очи?
В. А.: Чувствувам страв од почетокот на секое ново дело што треба да се роди. Се плашам од празен лист на кој нема уште ниедна буква, зашто во игра се милијарди можности, комбинации од кои треба да се роди еден космос. Најмногу се плашам од првите реченици што треба да ги напишам. Знам дека од нив зависи сѐ потоа во романот или драмата. Тоа значи: се плашам од првиот избор што треба да го направам во тоа море космички потенцијалитети. Затоа и со години ги проучувам само почетоците на најголемите книжевни дела. Напамет знам како почнува Странецот на Ками со оние две прости и куси реченици, напамет ја знам првата реченица, цела тирада со која почнува Процес на Кафка и првата реченица од Сто години самотија на Маркес. Се храбрам дека и јас можам така да почнам. И го совладувам стравот штом на хартијата ќе се појави првиот збор. Во суштина, и сите други луѓе се плашат од изборот, затоа што го сфаќаат како ограничување. А изборот е знак на највисока слобода. Слободата е во ограничување на бесконечноста. Слободата не е воопшто бесконечност.
А. Ј.: Кои романи морално ве препородија?
В. А.: Не се само романи. Ајде, еден мал список, од почеток: прв претшок (гимназиски) – поезијата на Радован Павловски. Потоа, прв гимназиски шок – Процес на Кафка. Втор шок – Мачнина на Сартр. Трет шок: Странецот на Ками, а потоа цел Фројд. Четврт шок: цел Достоевски. Петти шок: Борхес. Шести шок: Маркес. Седми шок: Тенеси Вилијамс. Осми шок: расказите на Влада Урошевиќ. Деветти шок: Дениција на Петре Андреевски и поезијата на Анте Поповски. Десетти шок: беседите на Николај Велимировиќ и неговиот учител св. Јустин Ќелијски. Единаесетти шок: Шопенхауер. Дванаесетти шок: Митко Маџунков. Последен шок: Евгениј Водолазкин: Лавр. По ова, веќе ништо не ме шокира.
А. Ј.: Што значи да се биде промискуитетeн денес?
В. А.: Промискуитетноста денес не е телесна категорија. Таа има многу повеќе врска со телото на душата. Веќе кажав: сите ги фалсификуваме своите изворни чувства. Тоа го прави и проститутката во кревет со муштерија. Ама ние не сме во кревет со муштерија. Ние сме во општество. Зошто тогаш се однесуваме како да сме во кревет во јавна куќа? Профит и глумење чувства. Бедно.
Промискуитетноста денес не е телесна категорија. Таа има многу повеќе врска со телото на душата.
А. Ј.: Во вашата книга Припитомување на кучката (ТРИ, 2018) во еден од расказите посветени на вашиот син Григор пишувате: „Ме гледаш со тие твои тиркизно-сини очи и ме испитуваш кој сум и какви намери имам, оти ни шест месеци немаш, а веќе ме гледаш со истиот замислен поглед со кој Григор Прличев ја испитувал вистинољубивоста на рицината, меѓу два меланхолични сомнежа на книжник и нервик“.
Што ви е најважно да ги научите вашите шест деца?
В. А.: Да бидат луѓе кои нема да користат само поими, односно да бидат учени. Поимите се ужасна смрт за чувствата. Кога ќе кажете „Се сеќавам дека еден коњ трчаше по ливадата“, вие користите поими и создавате реченица која може да биде дел од роман. Но таа реченица, со која се сеќавате на еден настан од детството, говори за „општ коњ“ и за „општа ливада“. Поимот, парадоксално, сфаќа и разбира обесмислувајќи го нештото, одземајќи му ја емотивната содржина, зашто поимот е генерализација: сите коњи стануваат еден коњ, еден посебен коњ станува „сите коњи“. Ако вистински се сеќавате на тој настан со трчањето на коњот, ќе речете: Уште го чувствувам тиркизниот мирис на тревата од нашата љубовна ливада, додека мојот будалест и наивен коњ трчаше по неа. Тоа веќе не се поими, тоа е емотивен амалгам врз поимите. Ние само се залажуваме дека помниме слики од минатото, што значи – поими. Без да се запомни емоцијата, мирисот, електрицитетот на тој настан, без да се врати температурата на душата кога се соочила со тој настан, не сте се сетиле вистински на настанот. На таа емотивна колоризација на поимите сакам да ги научам моите деца. Тоа е сѐ што треба да постигнат, за да станат луѓе. Другото се учи. Наука е. За тоа има универзитети, колеџи. А за ова – треба родител. И морално воспитание, теозофија. Не нужно теологија, туку теозофија.
А. Ј.: Во истите раскази за лудилото напишавте дека „никој од царината на смртта не се вратил ваму“. Изгубивте ли на царината на смртта драги луѓе во оваа луда пандемија?
В. А.: Изгубив. Еден златен човек, готвач и гастроном со светски понуди за работа, мој кум, почина за седум дена, на 57 години. Се вика Борче Тасев, легенда на скопската гастрономија по најелитните ресторани. Кога ми јавија, само си помислив: ние сме само прашинки суета и прашинки добрина кои се расфрлени низ вселената. Мојот кум беше прашинка добрина. Пострада без никаква вина. Суетните преживуваат. Зошто? Не се жртвуваат. Се чуваат. А не вредат пет пари. Попусто потрошен генетски материјал.
Ние сме само прашинки суета и прашинки добрина кои се расфрлени низ вселената. Мојот кум беше прашинка добрина. Пострада без никаква вина. Суетните преживуваат.
А. Ј.: Разговорот ќе го завршиме со зборовите на Игор Исаковски: „Подобро во мир со себе, одошто во мир со светот“.
Каде го наоѓате својот мир? Што ве прави спокоен и среќен?
В. А.: Моето утро од 4:00 до 8:00. Тогаш пишувам. Само пишувањето ме смирува. Сето друго се контакти со светот кои вознемируваат. Некој бара нешто од мене, цел ден. А од 4 до 8 наутро, јас барам нешто од себе и од Бога. Лепословие. Светлина скаменета во букви. Само тоа остана како некоја смисла од животот. Зашто човекот е суштество што може без храна дури и 10-15 дена, без вода дури 5 дена, ама без смисла не може ниту една единствена секунда. Затоа станувам рано. Да ја побарам смислата на тој ден.
